استرس در کودکان: انواع درمان و دلایل استرس در کودکان + نشانه هایی که باید جدی گرفت!
استرس در کودکان
استرس چیست؟
استرس در کودکان شامل مجموعه ای از واکنش های جسمی، احساسی و رفتاری است که بر اثر فشارهای محیطی و اجتماعی ایجاد می شود و در طولانی مدت می تواند منجر به پیامدهای مخربی همچون اضطراب، افسردگی یا مشکلات خواب در کودکان شود.
استرس در کودکان به واکنشهای جسمی، احساسی و رفتاری ناشی از فشارهای محیطی و اجتماعی گفته میشود. این فشارها ممکن است شامل مشکلات خانوادگی، تحصیلی یا تغییرات محیطی باشد. در صورتی که استرس طولانیمدت باشد، میتواند بر رشد کودک تأثیر منفی گذاشته و مشکلاتی مانند اضطراب، افسردگی یا مشکلات خواب ایجاد کند.
(آیا میدانید علایم و دلایل تیک عصبی در کودکان چیست؟ برای اطلاع از علل این مشکل، به مطالعه علت تیک عصبی در کودکان بپردازید.)
اما در پاسخ اینکه استرس چیست؟ باید گفت که استرس یک پاسخ طبیعی به فشارها و چالشهای زندگی است که میتواند بهصورت فیزیکی، احساسی یا ذهنی بروز کند. این واکنشها، شامل ترشح هورمونهایی مانند آدرنالین و کورتیزول، بدن را آماده مقابله میکنند. در مقادیر کم، استرس میتواند مفید باشد و انگیزه ایجاد کند، اما در صورت شدت و طولانیمدت، میتواند تاثیرات منفی بر سلامت جسمی و روانی فرد داشته باشد و موجب اختلال در روابط شود.
دلایل استرس در کودکان چیست؟
استرس در کودکان مشابه استرس در بزرگسالان نیست. در بزرگسالان استرس ناشی از کار خیلی رایج است، اما کودکان استرس را زمانی تجربه میکنند که نمیتوانند با موقعیتهای تهدید کننده، دشوار یا دردناک کنار بیایند.
این موقعیتها شامل:
- افکار منفی درباره خود، تغییرات بدنی (مانند شروع بلوغ)
- فشارهای مدرسه (امتحانات و تکالیف بیشتر)
- مشکلات اجتماعی (دوستان و تعاملات مدرسه)
- تغییرات بزرگ (نقل مکان، تغییر مدرسه یا جدایی والدین)
- بیماریهای مزمن، مشکلات مالی یا مرگ عزیزان
- محیطهای ناامن در خانه یا محله
- برای کودکان ردهی سنی 9 تا 11 سال هم، تغییرات وضعیت اجتماعی مانند دسترسی بیشتر به شبکههای اجتماعی و اخبار جهانی نیز میتواند استرس ایجاد کند.
(ناخن جویدن یک عادت رایج در کودکان است که علت آن می تواند استرس، ناراحتی یا حتی تقلید از بزرکسالان باشد. برای مطالعه آثار مربوط به ناخن جویدن در کودکان، مطالب بلاگ را مطالعه نمایید.)
انواع استرس کودکان
انواع استرس در کودکان به دو بخش خوب و بد تقسیم می شود. هرمیزان استرس خوب برای کودکان سازنده بوده و منجر به موفقیت و پیشرفت آنان می شود، استرس بد شامل مشکلات جسمی و ذهنی در کودکان می شود.
استرس در کودکان میتواند به دلایل مختلفی از جمله تغییرات محیطی، فشارهای تحصیلی یا حتی مسائل خانوادگی ایجاد شود. بسته به شرایط و نحوه مدیریت، استرس به عنوان یک واکنش طبیعی میتواند مفید یا مضر باشد:
استرس خوب: چه زمانی استرس می تواند مفید باشد؟
استرس خوب (Eustress)کودک را در مواجهه با چالشها آماده میکند. برای مثال، استرس ناشی از آماده شدن برای یک مسابقه یا امتحان میتواند انگیزه ایجاد کرده و عملکرد کودک را بهبود بخشد. این نوع استرس اغلب کوتاهمدت بوده و احساس موفقیت پس از آن باعث افزایش اعتماد به نفس کودک میشود.
استرس بد: چه زمانی استرس می تواند مضر باشد؟
استرس بد (Distress) زمانی رخ میدهد که فشار روانی بیش از حد یا طولانیمدت باشد. برای مثال، نگرانی از مشکلات خانوادگی یا قلدری در مدرسه میتواند به استرس مضر تبدیل شده و با علائمی مثل اختلال در خواب، تمرکز یا حتی مشکلات جسمی مانند سردرد و دلدرد همراه شود. این نوع استرس اثرات منفی طولانیمدتی بر سلامت روان کودک خواهد داشت.
دلایل ایجاد استرس در نوجوانان: استرس در کودکان و نوجوانان
استرس در کودکان و نوجوانان در واقعی یک واکنش طبیعی به چالشها و تغییرات محیطی است که در سطوح متعادل میتواند محرکی برای یادگیری و سازگاری باشد.
اما در مقابل آن، استرس شدید یا طولانیمدت میتواند به مشکلات روانی و حتی جسمانی مانند اضطراب در کودکان، افسردگی، کاهش تمرکز یا حتی اختلالات خواب منجر شود.
علل اصلی استرس در کودکان و نوجوانان با توجه به حساسیتهای روحی شامل مشکلات خانوادگی یا تجربیات آسیبزا مثل فشارهای تحصیلی، تغییرات اجتماعی و مانند این موارد باشد.
نوجوانان هم با بزرگتر شدن، با استرسهای بیشتری در زندگی خود روبهرو میشوند. مدرسه برای بیشتر آنها منبع اصلی نگرانی است، اما مشکلات اجتماعی مثل خشونت، خودکشی و آزار هم فشار زیادی به آنها وارد میکند.
به خاطر داشته باشید که نسل امروزی چون با اینترنت و خبرهای ناراحتکننده بزرگ شده است، بیشتر از قبل در معرض استرس است. بنابراین، برای اعمال روشهای کاهش استرس کودک و نوجوان هم باید این مسائل را در آنها در نظر بگیرید.
علائم و نشانه های استرس در کودکان
علائم و نشانههای استرس در کودکان بسته به سن و ویژگیهای فردی، متفاوت است. بر اساس منابع معتبر، علائم شایع استرس کودکان میتواند به شکل روحی یا جسمی بروز کند:
علائم بدنی استرس در کودکان
علائم بدنی استرس در کودکان، به دلیل فشارهای روانی، با علائم بدنی همراه است. چون بدن با افزایش سطح هورمونهای استرس به این مدل فشارهای روانی پاسخ میدهد.
این علائم مشابه بیماریهای جسمی، اما با منشأ مشکلات روانی است. برخی از رایجترین نشانههای بدنی استرس عبارتند از:
- سردرد یا معدهدرد مکرر بدون علت در سلامتی بدن
- تغییرات در الگوی خواب (بیخوابی یا کابوس)
- افزایش یا کاهش اشتها
- خستگی مفرط یا ضعف عضلانی
- تپش قلب، فشار در قفسه سینه یا تنگی نفس
- لرزش بدن یا تعریق بیش از حد
نشانه های احساسی و روانی استرس در کودکان
استرس علاوه بر تأثیرات فیزیکی، میتواند بهطور مستقیم احساسات و سلامت روان کودک را تحت تأثیر قرار دهد. نشانههای احساسی و روانی استرس در کودکان اغلب اضطراب، نگرانی یا عدم توانایی در مقابله با فشارها هستند. رایجترین نشانههای احساسی و روانیشامل:
- تحریکپذیری یا زودرنجی غیرمعمول
- احساس نگرانی مداوم یا ترسهای بیدلیل
- رفتارهای پرخاشگرانه یا تهاجمی
- انزواطلبی یا کاهش تمایل به فعالیتهای اجتماعی
- افت تمرکز و کاهش عملکرد تحصیلی
- بازگشت به رفتارهای کودکانه، مانند مکیدن انگشت یا چسبیدن به والدین
- احساس گناه، شرم یا سرزنش خود
علائم و تشخیص استرس در کودکان در سنین مختلف
برای کاهش استرس کودکان اول باید به یک سری علائم توجه کنید. علائم استرس در کودکان هم متفاوت است. برای مثال، کودکان و نوجوانان هنگام استرس معمولاً زود عصبانی میشوند یا رفتارشان ناگهانی تغییر میکند.
همچنین، آنها ممکن است بیقرار شوند، خواب یا اشتهایشان به هم بریزد، از مسئولیتها فرار کنند یا سردرد و دلدرد داشته باشند. البته این نشانهها بسته به سن و شرایط کودک متفاوتاند.
تشخیص استرس در کودکان 4 تا 7 ساله
کودکان به دلیل تغییرات محیطی یا نیازهای احساسی گاهی دچار استرس میشوند که اگر به موقع شناسایی و مدیریت نشود، میتواند تأثیرات بلندمدتی بر رشد عاطفی و روانی آنها گذاشته یا حتی مشکلات جسمی ایجاد کند. والدین و معلمان باید به این علائم توجه کنند.
مثلا کودکان بیدلیل از سردرد و دلدرد شکایت میکنند. کاهش یا افزایش اشتها، مشکلات خواب از جمله کابوسهای شبانه، خستگی مفرط یا انرژی نداشتن برای کارهای مورد علاقه.
از طرفی دیگر، تغییرات شدید خلق و خو، مانند گریههای بیدلیل یا عصبانیتهای ناگهانی، کنارهگیری از دوستان و فعالیتهای مورد علاقه، افزایش وابستگی به والدین یا مراقبان و نهایتا رفتارهای غیرمعمول مانند مکیدن انگشت یا بیاختیاری ادراری از مواردی است که نشان میدهد کودکان دچار استرس شدهاند.
تشخیص استرس در کودکان ابتدایی و در سنین مدرسه
تشخیص استرس در کودکان سنین مدرسه، خیلی راحتتر است چون با تغییرات رفتاری و احساسات روزمره میتوان به آن پیبرد. به طور خاص، در این سنین، کودک بیش از حد معمول شکایت میکند، از مدرسه ناراضی باشد یا بیشتر از گذشته به والدین وابسته شود.
علاوه بر این، رفتار تهاجمی یا ناتوانی در کنترل احساسات، مشکلات جسمی مثل سردرد و دلدرد برای تشخیص استرس کودکان ابتدایی و در سنین مدرسه کمک کنندهاست.
تشخیص استرس در کودکان ۷ تا ۱۰ ساله
تشخیص استرس در کودکان ۷ تا ۱۰ ساله میتواند از طریق علائم رفتاری و کلامی مشخص شود. در این سن، کودکان قادرند احساسات خود را به زبان بیاورند، اما این احساسات ممکن است به صورت نارضایتی یا عصبانیت بروز پیدا کنند.
از جمله نشانههای استرس در کودکان میتوان به نگرانیهای مکرر، تغییر در رفتارهای اجتماعی، شکایت از مدرسه، احساس بیحوصلگی یا عدم لذت از فعالیتها و تغییرات در رفتارهای معمولی اشاره کرد.
همچنین، والدین از کودکانی که دچار استرس هستند، ممکن است با خودگوییهای منفی مانند «من احمقم» یا «دیگر هیچ چیزی سرگرمکننده نیست» مواجه شوند.
تشخیص استرس در نوجوانان ۱۰ تا ۱۳ ساله
استرس در نوجوانان 10 تا 13 ساله، ممکن است به صورت تغییرات در علایق یا افزایش رفتارهای پرخاشگرانه نیز بروز کند. اگر این علائم در نوجوانان دیده شود، به وضوح نیاز به توجه و پشتیبانی دارند. برای تشخیص استرس در رده سنی 10 تا 13 سال موارد زیر را بررسی کنید:
- نگرانیهای مکرر
- تغییرات در رفتار اجتماعی
- اضطراب در مورد امتحانات یا روابط دوستانه
- خواب نامنظم
- نارضایتی از همه چیز
- عدم تمرکز
- تغییر رفتارهای غذایی
تشخیص استرس در نوجوانان 13 ساله و بزرگتر
نوجوانان با مسائل متعددی دست و پنجه نرم میکنند. دوران دبیرستان زمانی است که روابط با همسالان معمولاً از اهمیت بیشتری نسبت به روابط خانوادگی برخوردار است و این باعث ایجاد چالشهای اضافی برای نوجوانان میشود. از سری علائم تشخیص استرس در نوجوانان:
- خستگی و تمام روز خوابیدن
- رفت و آمدهای دیروقت
- افسردگی
- احساس درماندگی و ناامیدی
- اضطراب
- بیعلاقگی به فعالیتهای قبلی و کنارهگیری از خانواده و منزوی شدن
درمان استرس در کودکان: راه های درمان و مقابله با استرس در کودکان
برای مقابله با استرس در کودکان، چندین روش علمی و کاربردی وجود دارد که میتواند کمککننده باشد و در سایت خانم دکتر کوثر یاوری به آن اشاره شده است و ما نیز در این مطلب به آن ها اشاره می نماییم:
راههای درمان استرس کودکان: 1. منشا و دلایل ایجاد استرس در کودکان را بیابید
استرس کودکان میتواند به دلیل تغییرات محیطی (مانند جابهجایی، طلاق والدین یا مرگ عزیزان)، فشارهای اجتماعی (مانند مشکلات مدرسه یا دوستان)، بیماریهای جسمی یا اضطرابهای داخلی (مانند احساس ناتوانی یا نگرانیهای اجتماعی) ایجاد شود.
راه مقابله با استرس کودکان: 2. با مهربانی پاسخ دهید
کودکان به حمایت و درک نیاز دارند. واکنشهای مهربانانه و توجه به احساسات آنها باعث میشود تا استرس کاهش یابد.
راه درمان استرس کودکان: 3. الگو باشید
والدین باید رفتار مثبت و مدیریت استرس خود را به کودکان نشان دهند، زیرا کودکان از رفتار و واکنشهای والدین خود الگو میگیرند.
راه مقابله با استرس کودکان: 4. مثبت اندیشی را برای مقابله با استرس در کودکان تشویق کنید
ایجاد نگرش مثبت به کودکانکمک میکند تا چالشها را بهعنوان فرصتهای رشد ببینند. تقویت جملات مثبت و تشویق به تلاش، استرس را کاهش میدهد.
راههای درمان استرس کودکان: 5. عادات سالم حمایت کنید
تغذیه سالم، خواب کافی و فعالیت بدنی منظم از جمله عادات اساسی برای کاهش استرس در کودکان هستند. کودکانی که عادات سالم دارند، بیشتر قادر به مقابله با استرس هستند.
راه مقابله با استرس کودکان: 6. ایجاد روتین و ثبات
کودکان در محیطهایی با قوانین ثابت احساس امنیت بیشتری دارند. داشتن یک برنامه روزانه منظم میتواند به کاهش استرس کمک کند.
راه درمان استرس کودکان: 7. تشویق به بیان احساسات
کمک به کودکان برای بیان نگرانیها و احساساتشان به زبان ساده، به آنها در مدیریت استرس کمک میکند.
راه مقابله با استرس کودکان: 8. محدود کردن استرسهای اضافی
حذف فشارهای اضافی، مانند تکالیف زیاد یا فعالیتهای پر استرس، میتواند در کاهش بار روانی کودک موثر باشد.
9. خواب با کیفیت
داشتن خواب کافی یکی از موثرترین روشهای درمان خانگی استرس کودکان است چون باعث میشود مغز و بدن کودک استراحت کند و بهتر با استرس کنار بیاید، بهخصوص اگر قبل از خواب از موبایل و تلویزیون دور بماند.
10. ورزش و درمان استرس در کودکان
در بین روشهای کاهش استرس کودک، ورزش روزانه باعث تخلیه انرژی، شادابی بدن و آرامش ذهن کودک میشود. در نتیجه، برای کاهش اضطراب او مفید است.
11. اختصاص وقت به تفریح و گردش در طبیعت
وقتی کودکان در طبیعت بازی میکنند یا کارهای مورد علاقهشان را انجام میدهند، ذهنشان آرام میگیرد و از فشارهای روزمره دور میشوند. زندگی و تفریح در فضای طبیعی باعث کاهش استرس، اضطراب و حتی افسردگی میشود.
در نتیجه، برای کاهش استرس در کودکان 5 ساله یا بزرگتر این روشی عالی است و میتواند روحیه آنها را خیلی بهتر کند!
12. نوشتن احساسات
وقتی کودک شما در مورد احساساتش به خصوص احساسات منفی و استرسهایش مینویسد به او کمک میکند و تخلیهاش کند
بنابراین اگر به دنبال یک راه ساده برای کاهش استرس در کودکان خود میگردید میتوانید آنها را تشویق کنید که هر موقع ناراحت شدند در مورد احساسات خود روی کاغذ بنویسند.
13. تمرینهای ذهنی
به عنوان بک روش درمان خانگی استرس کودکان میتوانید کودکتان را تشویق کنید که تمرینهای ذهنی مثل مراقبه یا مدیتیشن را انجام دهد این تمرینات باعث میشوند که ذهن کودک آرامتر و نگرانیهایش کمتر شود، چون یاد میگیرد بهتر با فکرهای مزاحم کنار بیاید.
چگونه والدین میتوانند به کاهش استرس در کودکان کمک کنند؟
والدین نقش مهمی در کاهش استرس کودکان دارند. برخی روشهای مؤثر شامل:
1. حل مسئله به شیوه صحیح
با مشاوره و گفتگو، والدین میتوانند به کودکان کمک کنند تا روشهای درست مقابله با استرس را بیاموزند.
2. مشارکت دادن کودک در حل مسائل
مشارکت دادن کودکان در حل مسئله، اعتماد به نفس کودک را تقویت کرده و مهارتهای مدیریت استرس را بهبود میبخشد.
3. افزایش سواد رسانهای
محدود کردن زمان استفاده از موبایل و کمک به کودکان برای مدیریت رسانهها.
4. تقویت عزتنفس و محبت
به کودکان آموزش دهید که اشتباهات بخش طبیعی از یادگیری هستند و محبت کنید تا احساس امنیت کنند.
5. غلبه بر افکار منفی
در درمان و کاهش استرس در کودکان، وقتی والدین به کودکان کمک میکنند افکار منفیشان را بشناسند و با یادآوری موفقیتها دیدگاه مثبتتری پیدا کنند، اعتمادبهنفس آنها بالا میرود و در برابر استرس قویتر میشوند.
6. توجه به احساسات کودکان
وقتی شما به عنوان والدین با دقت به احساسات فرزندتان گوش میدهید و نشان میدهید که او را درک میکنید، کودکتان هم احساس امنیت میکند و استرسش کمتر میشود.
بنابراین، برای کاهش استرس در کودکان 5 ساله و بزرگتر این روش بسیار کاربردی است.
7. ابراز محبت از روشهای کاهش استرس کودک
نشان دادن محبت والدین مثل آغوش، لبخند یا زدن حرفهای محبتآمیز باعث میشود کودک احساس دوستداشتنی بودن و آرامش کند و استرسش کمتر شود. برای همین، برای کاهش علائم استرس در کودکان هرگز ابراز محبت به کودک خودتان را فراموش نکنید.
8. بروز عصبانیت به روش صحیح
وقتی والدین خشمشان را آرام و درست بیان میکنند، کودک یاد میگیرد احساساتش را بدون ترس یا پرخاش بروز دهد و همین باعث کاهش استرس او میشود. بنابراین، بروز عصبانیت به طور صحیح هم یکی از موثرترین روشها برای کاهش استرس کودکان است.
9. صحبت کردن در خصوص پیامد کارها
وقتی والدین با کودک درباره پیامد کارهایش صحبت میکنند، او بهتر میفهمد که چه انتظاری از او میرود و با پیشبینی نتیجهها، احساس کنترل بیشتری پیدا میکند و استرسش کمتر میشود.
10. آموزش منطقی فکر کردن به کودک
وقتی والدین به کودک یاد میدهند که واقعیت را از خیال جدا کند و شکست را طبیعی بداند، او یاد میگیرد که منطقیتر فکر کند.
در نتیجه، از نگرانیهای بیموردش دور میشود و استرس هم کمتری دارد. برای همین، برای کاهش استرس در کودکان حتماً مهم است که به آنها منطقی فکر کردن را یاد دهید.
درمان دارویی استرس کودکان
درمان استرس در کودکان اغلب شامل ترکیبی از دارو و درمانهای غیر دارویی است که بستگی به شدت و علت استرس دارد.
داروهای ضد افسردگی برای تنظیم خلق و خو و کاهش علائم اضطراب و افسردگی، داروهای ضد اضطراب برای کاهش علائم اضطراب و بتابلوکرها برای درمان علائم فیزیکیمانند ضربان قلب سریع استفاده میشوند.
علاوه بر دارو، درمانهای شناختی-رفتاری و بازی درمانی میتوانند به کودکان در مدیریت استرس کمک کنند. در نهایت، بهترین درمان استرس در کودکان باید با مشاوره متخصص تعیین شود.
عوارض استرس در کودکان
عوارض استرس در کودکان میتواند بر جنبههای مختلف سلامت جسمی، روانی و اجتماعی تأثیر بگذارد.
برخی از این عوارض شامل مشکلات جسمی مانند سردرد، معده درد، خستگی و تغییرات در اشتها است.
همچنین استرس مزمن میتواند منجر به اختلالات روانی مانند اضطراب و افسردگی، مشکلات رفتاری مانند پرخاشگری، سرکشی و افت تحصیلی شود. در دراز مدت، استرس میتواند به مشکلات اجتماعی و خطر سوء مصرف مواد نیز منجر گردد.
چه زمانی برای مقابله با استرس کودکان باید از متخصصین و روان پزشکان کمک گرفت؟
مراجعه به به متخصصین و روانپزشکانبرای مقابله با استرس کودکان، وقتی است که بر عملکرد روزمره او تأثیر منفی بگذارد.
این موارد شامل تغییرات قابل توجه در رفتار، مشکل در خواب یا تغذیه، افزایش اضطراب یا افسردگی، یا بروز مشکلات در روابط اجتماعی و تحصیلیاست.
همچنین اگر استرس کودک طولانیمدت باشد یا نشانههای فیزیکی و روانی شدیدی بروز دهد، مراجعه به روانشناس یا روانپزشک ضروری است.
دلایل اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) در کودکان
- تصادف شدید و جراحت
- تجاوز جنسی
- از دست دادن والدین
- خشونت و ضربوجرح
- مورد تنفر یا تهدید قرار گرفتن
روش های درمان اختلال PTSD
آیا حادثه سخت همیشه منجر به PTSD میشود؟

سوالات مهم در خصوص استرس کودکان
در این بخش به سوالات پرتکرار پاسخ دادهمیشود:
علائم جسمی استرس در کودکان چگونه است؟
استرس در کودکان میتواند خود را به شکل علائم جسمی مختلفی نشان دهد. این علائم به طور عمده شامل:
- شب ادراری
- سردرد یا دلدرد
- اختلال در اشتها
- کابوس شبانه
کدام یک از کودکان بیشتر در معرض ابتلا به استرس قرار دارند؟
از آنجاییکه روحیه کودکان خیلی حساساست، بیشتر از دیگران در معرض استرسقرار میگیرند. مشکلاتی مثل طلاق، کودکان قربانی آزار جسمی و روانی، مشکلات اقتصادی، بیماریهای جدی خانواده و درگیریهای مکرر بین والدین و مشکلات تحصیلی روحیهی کودکان را بسیار آزار داده و باعث استرس و اضطراب میشود.
چه مدت زمان نیاز است تا استرس در کودکان درمان شود؟
درمان استرس کودکان با توجه به شدت استرس، شناسایی سریع علل و انتخاب درمان مناسب آن بستگی دارد. البته شخصیت کودک و حمایت محیطی و خانوادگیاز سری مواردی است که به پیشرفت درمان استرس در کودکان کمک میکند.
آیا نوع تغذیه در کاهش استرس کودکان تاثیر گذار است؟
بله، تغذیه سالم و استفاده از پروتئین، ویتامینها و مواد معدنی به بدن کودک کمک میکند بهتر با استرس مقابله کند و حال روانیاش را متعادل نگه دارد.
آیا کم خوابی یا پرخوابی کودک از علائم استرس است؟
بله، کمخوابی یا پرخوابی کودک میتواند نشانهای از استرس یا حتی افسردگی باشد، و در چنین شرایطی مراجعه به پزشک برای بررسی دقیق ضروری است.
آیا استرس در ایجاد افسردگی در کودکان تاثیر دارد؟
بله، اگر کودک مدت زیادی در شرایط استرسزا بماند، ممکن است دچار افسردگی شود. به همین دلیل، درمان به موقع و کاهش استرس در کودکان اهمیت زیادی دارد.
منابع: kidsmindsmatter, unicef, mayoclinichealthsystem, kidshealth
- نقش پدر در تربیت کودک: اهمیت + نکات مهم در...
- آموزش شجاعت به کودکان: 20 روش ساده و موثر +...
- مواجهه با فرزند تازه متولد شده: نحوه ارتباط والدین +...
- بهترین فاصله سنی بین دو فرزند: فاصله سنی مناسب از...
- سازش کودک با همسالان: اهمیت و دلایل عدم سازش +...
- جدا کردن اتاق خواب کودک از والدین: بهترین سن +...