اختلال یادگیری کودکان: انواع اختلال و علائم + روش درمان و تشخیص

اختلال یادگیری کودکان یکی از چالش‌های شایع در سنین مدرسه است که بر عملکرد تحصیلی و روانی کودک اثر منفی می‌گذارد. معمولاً اختلال یادگیری در کودکان به معنای تفاوت‌های پایدار در نحوه درک، پردازش یا بیان اطلاعات است که بر مهارت‌هایی خواندن، نوشتن، ریاضی و درک زبان تأثیر مستقیم می‌گذارد. این کودکان، با وجود هوش طبیعی یا حتی زیاد، نمی‌توانند به شکل طبیعی در مدرسه پیشرفت کنند.

علائم این اختلال از سنین پیش‌دبستانی آغاز می‌شود و در صورت عدم تشخیص و درمان، تا بزرگسالی ادامه می‌یابد. مشکل در درک مطالب، املای ضعیف، ضعف تمرکز و حافظه، ناتوانی در حل مسائل ریاضی و ضعف مهارت‌های حرکتی از علائم اختلال یادگیری در کودک هستند. در این مطلب وبلاگ مامانی‌ نو به صورت علمی و از دیدگاه یک روانشناس کودک خواهیم دید که روش تشخیص اختلال یادگیری کودکان چیست، چه علائمی دارد و آیا اختلالات یادگیری در کودکان قابل درمان است یا خیر. پس تا انتهای مطلب با ما همراه باشید.

منظور از اختلال یادگیری در کودکان چیست؟

اختلال یادگیری کودکان مشکلی است که بر توانایی درک و پردازش اطلاعات تاثیر منفی گذاشته و کودک را در خواندن و نوشتن، مهارت‌های حرکتی و فهم ریاضیات با دشواری مواجه می‌کند.

اختلال یادگیری کودکان به گروهی از اختلالات عصبی-رشدی گفته می‌شود که بر توانایی کودک برای دریافت، پردازش، تحلیل یا ذخیره اطلاعات تأثیر می‌گذارند. برخلاف آنچه تصور می‌شود، این اختلالات ناشی از کم‌هوشی یا تنبلی کودک نیستند بلکه از مشکلی در ساختار مغز یا عملکرد ترکیبات شیمیایی مغز ناشی می‌شوند. کودک مبتلا به اختلال یادگیری ممکن است در خواندن، ریاضی یا نوشتن دچار مشکل شود. مهارت‌های این کودکان به‌نسبت سن، پایه تحصیلی و هوش او کمتر از حد انتظار است. این مشکل به اندازه‌ای جدی است که در مدرسه یا فعالیت‌های روزمره او تداخل ایجاد می‌کند.

علائم اختلال یادگیری کودکان

ضعف حافظه و تمرکز، خوانش‌پریشی، ناتوانی در تشخیص اعداد، اصوات و حروف، ناتوانی در یادگیری ساعت، تمایل به معکوس کردن کلمات و اعداد، ناتوانی در ابراز افکار و احساسات، بی‌نظمی، مقاومت در برابر تغییر و تأخیر در رشد زبانی و حرف زدن از نشانه‌های رایج اختلال یادگیری کودکان است.

معمولاً علائم اختلال در یادگیری کودکان بر حسب سن کودک و نوع اختلال متفاوت است. موارد زیر تعدادی از علائم خطر اختلال یادگیری هستند. البته این علائم ممکن است در برهه‌ای در کودکان عادی هم بروز کنند. این علائم زمانی نگران‌کننده هستند که به طور مداوم در کودک مشاهده شوند.

• اختلال در خواندن: مشکل در خواندن، مشکل در یادگیری الفبا، هجی کردن کلمات، نوشتن، تشخیص یا فهم کلمات
• مشکل در درک مفاهیم ریاضی: مشکل در یادگیری اعداد، ناتوانی در شمردن، ضعف در جمع و تفریق و تشخیص علائم ریاضی
• اختلال نوشتن: ضعف دستور زبان و نشانه‌گذاری، ضعف در املا، برعکس نوشتن حروف و اعداد مثلاً 12 به‌جای 21.

و همچنین مشکلات دیگری مانند از چپ به راست صحبت کردن، تمرکز و حافظه ضعیف، ناتوانی در مهارت‌های حرکتی مثل نوشتن، نقاشی یا کار با قیچی، ضعف در تشحیص الگوها، اشکال هندسی و اندازه‌ها، ضعف در پیروی از دستورات و درک نکردن مفهوم زمان نیز از علائم و نشانه‌های اختلال یادگیری در کودک است. 

1. نشانه‌های اختلال یادگیری در کودکان پیش دبستانی

علائم و نشانه‌های اختلال یادگیری در کودکان پیش دبستانی عبارتند از:

• مشکل در یادگیری حروف الفبا، رنگ‌ها، اشکال و اعداد
• مشکل در تلفظ کلمات یا یافتن کلمات مناسب برای بیان منظورشان
• دشواری در گرفتن مداد یا قیچی یا ناتوانی در رنگ‌آمیزی بین خطوط
• ناتوانی در پیروی از دستورات چند مرحله‌ای

2. علائم اختلال یادگیری در کودکان ابتدایی

اختلال یادگیری کودکان ابتدایی ممکن است به صورت مستقیم در عملکرد تحصیلی آن‌ها مشهود باشد:

• مشکل در خواندن روان و درک مطلب
• اشتباه در نوشتن مانند وارونه‌نویسی حروف و اعداد
• بی‌نظمی در خط و فاصله‌گذاری در نوشتار
• سردرگمی در انجام عملیات‌های ساده ریاضی
• ناتوانی در زمان‌بندی و برنامه‌ریزی تکالیف

3. علائم و نشانه های اختلالات یادگیری در کودکان 5 تا 9 ساله

کودکان 5 تا 9 ساله ممکن است در یادگیری موارد زیر با مشکل مواجه باشند:

• درک ارتباط حروف با آواها
• ترکیب صداها و ساخت کلمات
• خواندن کلمات ساده و اشتباه مکرر در املای کلمات
• یادگیری مفاهیم پایه ریاضی
• تشخیص زمان و به خاطر سپردن توالی کارها
• مشکل در درک مفاهیم پایه‌ای مانند بالا و پایین یا چپ و راست

4. نشانه‌های اختلالات یادگیری در کودکان 10 تا 13 ساله

اختلال یادگیری کودکان در سنین 10 تا 13 سالگی ممکن است خود را با علائم زیر نشان دهد:

• مشکل در درک مطلب یا مهارت‌های ریاضی
• بی‌علاقگی به خواندن و نوشتن، اجتناب از بلند خواندن
• بدخطی
• نامنظم بودن (به‌هم‌ریختگی اتاق و میز تحریر، نامرتب نوشتن تکالیف)
• ناتوانی در مشارکت و اظهارنظر در بحث‌های کلاسی
• خواندن اشتباه کلمات

5. علائم اختلال یادگیری در دانش‌آموزان دبیرستانی و بزرگسالان

• ضعف در درک مطالب نوشتاری پیچیده
• مشکل در یادداشت‌برداری یا سازمان‌دهی ایده‌ها
• کندی در انجام تکالیف و مطالعه
• دشواری در کار گروهی و مهارت‌های ارتباطی

علل موثر در بروز اختلال یادگیری کودکان

افسردگی، استرس، آسیب عاطفی و اختلال کم‌توجهی- بیش فعالی و اوتیسم از علت‌های اختلال یادگیری کودکان هستند.

چند دسته از کودکان بیشتر از دیگران در معرض خطر اختلالات یادگیری هستند که در ادامه با آن‌ها آشنا می‌شویم:

1. سابقه‌ی خانوادگی و ژنتیک

تحقیقات نشان داده‌اند که اختلال یادگیری کودکان ممکن است ارثی و ژنتیکی باشد.

2. خطرات دوران بارداری و نوزادی

مصرف مواد مخدر، الکل یا داروهای خاص در دوران بارداری، زایمان زودرس یا کم‌وزنی نوزاد هنگام تولد می‌تواند بر رشد مغز کودک اثر بگذارد و یکی از عوامل اصلی بروز اختلال یادگیری کودکان تلقی گردد.

3. آسیب‌های روانی

استرس شدید، مشکلات عاطفی یا بی‌توجهی در دوران کودکی ممکن است در بروز اختلالات یادگیری نقش داشته باشد.

4. ضربه جسمی

ضربه به سر بر اثر تصادف یا افتادن یا بیماری عصبی می‌تواند موجب بروز مشکلات یادگیری شود.

5. قرار گرفتن در معرض آلودگی‌های سمی

مواجهه طولانی‌مدت با سرب یا سایر فلزات سنگین می‌تواند بر قابلیت‌های یادگیری کودک اثر منفی می‌گذارد. از اینرو می توان آن را در لیست دلایل بروز اختلال یادگیری کودکان جای داد.

آیا اختلال یادگیری مختص کودکان است یا در بزرگسالان هم دیده می‌شود؟

بله. اختلال یادگیری در بزرگسالان هم وجود دارد. هرچند علائم اولیه اختلال یادگیری در دوران کودکی بروز می‌کند، اما در صورت عدم تشخیص و درمان، این مشکل می‌تواند تا بزرگسالی ادامه یابد و در اشتغال، روابط اجتماعی و مدیریت زندگی فرد اثر بگذارد.

کدام کودکان بیشتر در معرض اختلال یادگیری هستند؟

کودکانی که دارای سابقه خانوادگی اختلال یادگیری هستند، یا به صورت نارس یا با وزن پایین متولد شده‌اند، بیشتر در معرض ابتلا به این نوع اختلالات قرار دارند. همچنین کودکانی که در دوران رشد اولیه خود در معرض مواد سمی مانند سرب قرار گرفته‌اند یا از تغذیه مناسب برخوردار نبوده‌اند، به احتمال بیشتری دچار مشکلات یادگیری می‌شوند. از سوی دیگر، احتمال ابتلا به اختلال یادگیری در کودکانی که دچار مشکلات عصبی مانند اوتیسم، سندرم آسپرگر، یا اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) هستند، بیشتر است.

سن تشخیص اختلال یادگیری

اغلب علائم اختلال یادگیری کودکان از ۵ تا ۷ سالگی (زمان ورود به مدرسه) آشکار می‌شود، اما تشخیص رسمی معمولاً از ۶ سالگی به بالا امکان‌پذیر است.

نحوه تشخیص اختلال یادگیری در کودکان

با ارزیابی‌های روان‌شناختی و شناختی توسط روانشناس یا روان‌پزشک می‌توان اختلال یادگیری کودک را تشخیص داد. آزمون‌ وکسلر یا آزمون‌های شناختی دیگر از انواع تست اختلال یادگیری کودکان هستند که توانایی‌های ذهنی، زبانی، حرکتی و تحصیلی کودک را می‌سنجند. در این بررسی‌ها معمولاً عملکرد کودک با همسالانش مقایسه می‌شود. اطلاعات تکمیلی از والدین، معلمان و مشاهدات بالینی نیز در روند تشخیص انواع اختلالات یادگیری اهمیت زیادی دارند.

نحوه درمان اختلال در یادگیری کودکان: آیا اختلال یادگیری در کودکان قابل درمان است؟

درمان اختلال یادگیری در کودکان ممکن است قطعی نباشد اما با مداخلات مناسب، می‌توان عملکرد کودک را تا حد زیادی بهبود داد. به یاد داشته باشید که کودکان مبتلا به اختلال یادگیری هم اکثرشان درست به‌اندازۀ بچه‌های دیگر باهوش هستند و می‌توانند افراد موفقی باشند، فقط نوع آموزش آن‌ها ممکن است با دیگران متفاوت باشد. درمان اختلال یادگیری به علائم بیماری، سن و سلامت عمومی کودک و شدت اختلال بستگی دارد. روش‌های درمان اختلال یادگیری کودکان عبارت‌اند از:

• کلاس تقویتی خصوصی
• گفتاردرمانی و کاردرمانی
• مراجعه به روانشناس بالینی، روانکاو کودک، روانشناس آموزشی، روانشناس رشد یا مشاور مدرسه
• مصرف دارو برای درمان اختلال یادگیری به ویژه در صورت بیش‌فعال بودن کودک
• خانواده‌درمانی
• چدرمان‌های مکمل و جایگزین مثل تغییر رژیم غذایی، مصرف ویتامین، تمرینات چشمی و غیره

اختلالاتی که می‌توانند یادگیری را دشوار کنند

اضطراب، افسردگی، رویدادهای تنش‌زا، لطمه عاطفی و سایر شرایطی که تمرکز را مختل می‌کنند، می‌توانند سبب اختلال یادگیری بچه‌ها شوند. علاوه بر این، اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) و اوتیسم گاهی هم‌زمان با اختلالات یادگیری رخ می‌دهند یا با آن‌ها اشتباه گرفته می‌شوند.

1. اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD)

کودکان مبتلا به ADHD توانایی تمرکز، تبعیت از دستورات، یا انجام تکالیف خود را ندارند. حدود 45 درصد از کودکان مبتلا به ADHD دچار اختلال یادگیری هم هستند.

2. اوتیسم

اختلال یادگیری در کودکان اوتیسم معمولاً به شکل ضعف در ارتباطات اجتماعی، حرف زدن، پردازش حسی و خواندن کلمات ساده بروز می‌یابد. تحقیقات نشان می‌دهند که تقریباً 20 درصد از کودکان اوتیستیک همزمان دچار این اختلال هم هستند.

کمک به درمان اختلالات یادگیری در دانش آموزان ابتدایی

تعامل و همکاری مداوم والدین، معلمان و مشاوران مدرسه در درمان اختلال یادگیری در کودکان ابتدایی نقش مهمی ایفا می‌کند. طراحی برنامه‌های آموزشی فردی، ایجاد فضای یادگیری حمایتی در کلاس و خانه و پیگیری مستمر پیشرفت کودک می‌تواند به بهبود عملکرد تحصیلی او کمک کند. درمان اختلال یادگیری کودکان دبستانی و پیش‌دبستانی نیازمند حمایت عاطفی هم هست. کودک را سرزنش نکنید، نقاط قوت او را تحسین و تشویق کنید و به او عزت نفس بدهید.

انواع اختلالات یادگیری در کودکان

اختلال یادگیری انواع مختلفی دارد مثل اختلال یادگیری در خواندن، اختلال در نوشتن، دیس فازی و آفازی، اختلال یادگیری غیرکلامی، اختلال در پردازش شنوایی و بینایی.

اختلال یادگیری در کودکان کلاس اول یا کودکان پیش‌دبستانی و سنین دیگر انواع مختلفی دارد و با علائمی متفاوتی بروز می‌کند. بعضی کودکان ممکن است فقط یکی از اختلالات زیر را داشته باشند و گروهی دیگر ممکن است دچار چند نوع اختلال باشند:

1. اختلال یادگیری در خواندن (نارساخوانی یا دیسلکسیا (dyslexia))

یکی از انواع اختلال یادگیری نارساخوانی یا دیسلکسیا است که توانایی کودک را در تشخیص، درک و رمزگشایی دقیق کلمات تحت تأثیر قرار می‌دهد. کودکان مبتلا به دیسلکسیا معمولاً در تشخیص حروف و کلمات، فهم کلمات و ایده‌ها و سریع و روان خواندن متون با مشکل مواجه‌اند و دایره واژگانی محدود دارند. 

2. اختلال در یادگیری ریاضی (دیسکلکولیا (dyscalculia))

کودکان مبتلا به اختلال یادگیری ریاضی ممکن است در شناخت و خواندن علائم ریاضی، نوشتن صحیح اعداد، انجام جمع و تفریق، حل مسئله، شمردن اشیاء و یادگیری جدول ضرب دچار مشکل شوند.

3. اختلال در نوشتن (دیس گرافی (dysgraphia))

یکی دیگر از انواع اختلال کودکان کودکان مبتلا به اختلال نوشتن، در پردازش اطلاعات و مهارت‌های حرکتی ظریف مشکل دارند. این کودکان معمولاً دستخط بسیار بد دارند و هنگام نوشتن، چندین خطا در دستور زبان، نقطه‌گذاری و املا مرتکب می‌شوند و همچنین در سازماندهی افکار خود برای نوشتن ضعف دارند.

4. اختلال یادگیری غیرکلامی

کودک ممکن است در مهارت‌های زبانی قوی باشد ولی مهارت‌های حرکتی، دیداری-فضایی و اجتماعی ضعیف داشته باشد. کودکان مبتلا به اختلال یادگیری غیرکلامی در پیروی از دستورات پیچیده، سازگاری با تغییرات روزمره و درک نشانه‌های غیرکلامی مانند حالت چهره یا زبان بدن مشکل دارند.

5. اختلال یادگیری مهارت های حرکتی (دیس پراکسی (dyspraxia))

کودکی که دچار این نوع مشکل یادگیری است، در مهارت‌های حرکتی و هماهنگی بین چشم و دست ضعف دارد. انجام کارهایی مانند بستن بند کفش، نوشتن و استفاده از قیچی که نیازمند هماهنگی حرکتی ظریف هستند، برای آن‌ها دشوار است.

6. اختلالات یادگیری زبان (آفازی (aphasia) / دیس فازی (dysphasia))

اختلالات یادگیری زبان مانند آفازی و دیس‌فازی، مشکلاتی در درک یا بیان زبان گفتاری و درک مطلب ایجاد می‌کنند. آفازی اغلب در اثر آسیب مغزی رخ می‌دهد و موجب ناتوانی شدید در قابلیت گفتار و درک زبان می‌شود، در حالی که دیس‌فازی یک اختلال رشدی است که در سنین پایین ظاهر می‌شود و باعث مشکل در ساخت جملات و درک مفاهیم زبانی می‌گردد. این اختلالات می‌توانند در روند تحصیل و ارتباطات کودک اختلال ایجاد کنند.

7. اختلال پردازش شنوایی – مشکل در شنیدن تفاوت بین اصوات

اختلال پردازش شنوایی به حالتی گفته می‌شود که کودک در شنیدن مشکلی ندارد، اما مغز او در تفسیر و پردازش اصوات دچار مشکل است. این کودکان ممکن است صداها را بشنوند اما در تشخیص تفاوت بین آن‌ها، به‌ویژه در محیط‌های پر سر و صدا، دچار سردرگمی شوند.

8. اختلال پردازش بینایی – مشکل در تفسیر اطلاعات بصری

یکی دیگر از انواع اختلالات یادگیری ناتوانی در پردازش بصری است که باعث می‌شود کودک در تشخیص تفاوت‌های بصری میان اشکال، حروف و فاصله‌ها دچار مشکل شود، به‌طوری‌که ممکن است حروف مشابه را با هم اشتباه بگیرد یا در خواندن و نوشتن دچار سردرگمی شود.

عوارض اختلال یادگیری و مشکلات عدم درمان آن

بی‌توجهی به درمان اختلال یادگیری کودکان ممکن است با چنین پیامدهایی همراه باشد:

• افت تحصیلی
• کاهش اعتماد به نفس
• مشکلات رفتاری یا اضطرابی
• ترک تحصیل

تفاوت اختلال یادگیری با بیش فعالی (ADHD) چیست؟

ADHD (اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی) به مشکلاتی در کنترل رفتار تکانشی، کنترل احساسات و توانایی تمرکز مربوط می‌شود، اما اختلال یادگیری بیشتر بر نحوه پردازش اطلاعات تحصیلی مانند خواندن، نوشتن یا ریاضی اثر می‌گذارد. با این حال، بسیاری از کودکان ممکن است همزمان دچار هر دو اختلال باشند که می‌تواند تشخیص و درمان آن‌ها را پیچیده‌تر کند.

فرق اختلال یادگیری با کودکان استثنایی

کودکانی که مشکل یادگیری دارند معمولاً بهره هوشی طبیعی یا حتی بالاتر از متوسط دارند اما در پردازش و یادگیری مهارت‌های خاص دچار مشکل هستند. در مقابل، کودکان استثنایی یادچار ناتوانی ذهنی بهره هوشی پایین‌تر از حد متوسط دارند و از مهارت لازم برای زندگی روزمره بی‌بهره‌اند. این در حالی است که اختلال یادگیری بیشتر موجب ضعف در مهارت‌های تحصیلی می‌شود.

سوالات متداول در خصوص اختلال یادگیری کودکان

در این مطلب از وبلاگ مامانینو دربارۀ اختلال یادگیری در کودکان کلاس اول، کودکان ابتدایی و سنین دیگر صحبت کردیم. در پایان، با پاسخ به سوالات زیر مباحث مهم در موضوع اختلال یادگیری کودک و درمان این اختلال را مرور می‌کنیم.

چطور از بروز اختلال یادگیری در کودکم جلوگیری کنم؟

متخصصان هنوز راه مشخصی برای پیشگیری از اختلال یادگیری پیدا نکرده‌اند اما تشخیص و درمان زودهنگام این اختلال تاثیر به‌سزایی در کاهش علائم و رشد عادی کودک دارد. تغدیه سالم کودک، محیط آموزشی مناسب و مراقبت‌های دوران بارداری هم می‌توانند از اختلال یادگیری کودکان پیشگیری کنند.

شایع‌ترین اختلالات یادگیری در کودکان چیست؟

دیسلکسیا، نارساخوانی یا همان اختلال در خواندن شایع‌ترین نوع اختلال یادگیری است. کودکان مبتلا به این اختلال در فهم و پردازش کلمات مشکل دارند.

آیا اختلال یادگیری در دسته‌ی بیماری‌های روانی قرار می‌گیرد؟

خیر، این اختلال نوعی وضعیت رشدی عصبی است و ربطی به سلامت روان کودکان ندارد.

آیا کودکان مبتلا به اختلالات یادگیری باهوش هستند؟

بله، بسیاری از این کودکان بهره هوشی طبیعی یا بالا دارند اما اختلال یادگیری جلوی بروز هوش آن‌ها را می‌گیرد.

آیا امکان تشخیص اختلال یادگیری کودکان با سی‌تی‌اسکن وجود دارد؟

خیر. تشخیص این مشکل با انجام تست اختلال یادگیری در کودکان و ارزیابی‌های شناختی و روان‌شناختی صورت می‌گیرد. اما سی‌تی‌اسکن می‌تواند برای تشخیص صدمات مغزی و عصبی دخیل در یادگیری می‌تواند سودمند باشد.

منظور از آفازی و دیس فازی چیست؟

آفازی نوعی اختلال شدید در مهارت‌های زبانی است که باعث می‌شود فرد به سختی بتواند صحبت کند یا زبان را بفهمد، در حالی که دیس‌فازی شکل خفیف‌تر و رشدی این اختلال است که معمولاً از دوران کودکی شروع می‌شود و مشکلاتی در ساخت جملات صحیح و درک زبان ایجاد می‌کند.

آیا درمان اختلال یادگیری با طب سنتی امکان‌پذیر است؟

داروی درمان اختلال یادگیری در طب سنتی یافت نمی‌شود. طب سنتی به‌هیچ‌وجه جایگزین درمان علمی نیست.

روش اصلی برای تشخیص اختلال یادگیری کودکان چیست؟

تست روانشناسی، تست اختلال یادگیری کودکان و ارزیابی عملکرد تحصیلی کودک برای تشخیص و درمان آن ضروری‌اند.

فرق اختلال یادگیری غیرکلامی با کلامی چیست؟

اختلال یادگیری در کودک به دو نوع کلامی و غیرکلامی تقسیم می‌شود؛ در نوع کلامی مشکلات مربوط به زبان و گفتار است، اما در نوع غیرکلامی کودک در استدلال فضایی، هماهنگی حرکتی و مهارت‌های اجتماعی دچار مشکل می‌شود.

آیا عقب ماندگی ذهنی شامل اختلال یادگیری می‌شود؟

افرادی که دچار عقب‌ماندگی ذهنی هستند، آی کیو یا بهره هوشی کمی دارند، اما افراد به اختلالات یادگیری صرفاً در یادگیری مشکل دارند و از نظر بهره هوشی عادی هستند.

آیا اوتیسم، یک اختلال یادگیری است؟

اختلال یادگیری در کودکان اوتیسم شایع است اما خود اوتیسم در زمرۀ انواع اختلالات یادگیری قرار نمی‌گیرد.

با اختلال یادگیری در کودکان کلاس اول چه کنیم؟

اگر کودک کلاس اولی شما با خواندن، نوشتن یا ریاضی مشکل دارد، حتماً با مشاور مدرسه یا روان‌شناس متخصص کودکان مشورت کنید. شروع مداخله زودهنگام می‌تواند از مشکلات بعدی جلوگیری کند و در درمان اختلال یادگیری کودکان تاثیر به‌سزایی داشته باشد.

منبع: nationwidechildrens, nyulangone