دروغگویی کودکان: 10 علت دروغ گفتن کودک + علائم و راه درمان!

دروغگویی کودکان رفتاری است که می‌تواند ریشه در عوامل گوناگونی مانند ترس از تنبیه، خیال‌پردازی، نیاز به جلب توجه، تقلید از بزرگ‌ترها یا ضعف در تشخیص واقعیت داشته باشد. دلایل دروغ گفتن کودکان به سن، محیط تربیتی و رشد شناختی آن‌ها بستگی دارد و فهم این دلایل اولین گام در اصلاح رفتار است. برای مقابله با دروعگویی کودکان، والدین باید با حفظ آرامش، گفت‌وگوهای مؤثر، تقویت رفتارهای صادقانه و الگوسازی مثبت اقدام کنند.

دروغگویی در کودکان و راه‌های درمان آن موضوعی است که نیازمند دقت، آگاهی و همراهی مستمر والدین و مربیان است تا کودک در فضایی ایمن، مسئولیت‌پذیری و صداقت را بیاموزد. در ادامه این مطلب بلاگ مامانینو از دیدگاه یک روانشناس کودک بیشتر با علل و راه های مقابله با دروغ گفتن در کودکان آشنا شوید.

تعریف دروغگویی در کودکان

به تعبیر روانشناسان دروغ گفتن کودکان یک رفتار طبیعی است چون کودکان دروغگویی را به‌خاطر بد بودن انجام نمی‌دهند، مگر اینکه به یک ساز و کار دفاعی تبدیل شده و تا بزرگسالی همراه آنها باشد.

دروغگویی کودکان رفتاری است که در آن کودک حقیقت را تغییر می‌دهد، پنهان می‌کند یا داستانی نادرست می‌گوید. دروغ گفتن کودکان اغلب نه از روی قصد سوء، بلکه به دلایل رشد هیجانی یا اجتماعی شکل می‌گیرد. شناخت درست این رفتار به والدین کمک می‌کند تا واکنش مناسبی نشان دهند و رشد طبیعی کودک را بهتر درک کنند.

مفهوم دروغگویی در کودکان و نرمال بودن این رفتار در کودکان

در اغلب مراحل رشد، دروغگویی در کودکان پدیده‌ای طبیعی و نرمال است و به معنای مشکل‌دار بودن کودک نیست. بیشتر کودکان، به‌ویژه بین ۳ تا ۷ سال، به‌طور ناخودآگاه یا در چارچوب بازی و تخیل، دروغ می‌گویند. بنابراین وظیفه‌ی والدین است که به فرزندان خود بیاموزند چرا گفتن حقیقت مهم است. ما باید به آنها نشان دهیم که گفتن حقیقت بی‌خطر و جه بسا ارزشمند است.

  • رشد شناختی از دلایل دروغ گفتن در کودکان: با رشد ذهنی، کودک بین واقعیت و خیال تمایز قائل شده و گاهی عمداً واقعیت را تغییر داده تا نتیجه‌ای دلخواه بگیرد.
  • تصور و خیالپردازی از دلایل دروغگویی کودکان: در اوایل کودکی، بازی تخیلی بخش مهمی از زندگی کودکان است. آنها با از بین بردن مرز بین واقعیت و داستان دروغ‌های معصومانه‌ای می‌گویند که فقط از تفکر خلاق ناشی می‌شود.
  • دروغگویی کودکان برای بررسی و آزمایش: کودکان گاهی با گفتن دروغ، قصد دارند که واکنش بزرگترها را آزمایش می‌کنند.
  • رشد اجتماعی و دروغگویی کودک: دروغ گفتن کودکان ممکن است به عنوان یک استراتژی برای پیمایش موقعیت‌های اجتماعی، سازگاری با همسالان یا جلوگیری از پیامدهای منفی باشد.
  • دروغگویی کودک به عنوان مکانیسم مقابله: بعضی کودکان برای کنار آمدن با احساسات منفی، ترس، یا فشار روانی، از دروغ گفتن به عنوان روشی دفاعی استفاده می‌کنند.
  • رشد همدلی: گاهی اوقات کودکان دروغ می‌گویند تا از احساسات دیگران محافظت کنند.
  • رشد اخلاقی: در طول زمان و با رشد اخلاقی، کودک درک بهتری از درست و نادرست پیدا می‌کند و به‌تدریج دروغ گفتن را کمتر به کار می‌برد.
  • نیاز به استقلال و دروغگویی کودکان: کودکان گاهی برای محافظت از حریم شخصی یا نشان دادن استقلال خود دروغ می‌گویند تا آزادی بیشتری کسب کنند.
  • فشارها و تاثیرات از دلایل دروغ گفتن در کودک: انتظارات بالا یا ترس از مجازات، می‌توانند کودک را به سمت دروغ‌گویی سوق دهند.
  • یادگرفتن دروغگویی در کودکان: کودکی که شاهد دروغ گفتن بزرگ‌ترها است، این رفتار را تقلید می‌کند.

کودکان دروغگویی را از چه زمانی شروع می‌کنند: ارتباط سن و دروغگویی در کودکان

دروغ گفتن در کودکان رفتاری است که با رشد ذهنی و اجتماعی آن‌ها تغییر کرده و در هر سنی علل و اشکال متفاوتی دارد.

در مراحل مختلف رشد دروغ گفتن در کودکان ظاهر شده و با افزایش سن، هدف و شکل آن نیز تغییر می‌کند. شناخت سن شروع این رفتار و نحوه بروز دروغگویی کودک، به والدین کمک می‌کند تا رفتار او را بهتر درک کرده و پاسخ مناسبی بدهند.

دروغگویی در کودک زیر 3 سال

کودکان زیر سه سال معمولاً هنوز درک روشنی از مفهوم دروغ ندارند. آنچه به نظر می‌رسد دروغگویی کودک باشد، بیشتر ناشی از تخیل یا ناتوانی در بیان صحیح واقعیت است، نه تلاش آگاهانه برای فریب.

دروغ گفتن در کودکان سنین 3 تا 7 سال

در این بازه سنی، دروغ گفتن در کودکان بیشتر به دلیل رشد تخیل، کنجکاوی یا ترس از تنبیه است. کودک ممکن است واقعیت را تغییر دهد تا از پیامدهای ناخوشایند فرار کند یا داستان‌هایی بسازد که در ذهنش واقعی جلوه می‌کنند.

دروغ گفتن کودکان 6 تا 12 سال

کودک در سن 6 تا 12 سال تواناییدرک تمایز بین درست و غلط را دارد و دروغ گفتن می‌تواند هدفمندتر باشد. دروغگویی کودکان در این مرحله ممکن است به دلایلی مانند محافظت از خود، حفظ روابط و یا جلب توجه یا تحت تأثیر همسالان صورت گیرد.

علائم و نشانه های دروغگویی در کودکان

از علائم دروغگویی در کودکان می‌توان به عدم تماس چشمی، مکث در پاسخ‌گویی، تناقض در گفته‌ها، اضطراب هنگام صحبت کردن و گاهی داشتن حالت تدافعی یا تلاش برای تغییر موضوع اشاره کرد. البته این نشانه‌ها همیشه قطعیت ندارند و باید با دقت و بدون قضاوت تفسیر شوند.

بررسی علت دروغ گفتن کودکان: چرا کودکان دروغ می گویند؟

طبق تحقیقات انجام شده در اکثر موارد علت دروغ گفتن کودکان پاسخ به نیازهای عاطفی، ترس از تنبیه و تقلید از والدین یا تلاشی برای شکل‌گیری هویت فردی است.

دروغگویی کودکان از رفتارهایی است که والدین را نگران می‌کند، اما پیش از هر واکنشی باید درک درستی از دلایل پشت آن داشت. معمولاً دروغ گفتن در کودکان نشانه‌ای از یک نیاز، ترس و یا مرحله‌ای از رشد ذهنی آن‌ها است. کودکان دروغ می‌گویند نه فقط برای فریب، بلکه برای محافظت از خود، تجربه‌گری یا حتی برای جلب محبت. در ادامه به مهم‌ترین دلایل و علل دروغگویی کودکان می‌پردازیم.

1. دروغگویی کودکان برای جلوگیری از مشکلات

یکی از رایج‌ترین علت‌های دروغ گفتن کودکان، ترس از تنبیه یا سرزنش است. آن‌ها با دروغ گفتن تلاش می‌کنند از بروز مشکل جلوگیری کنند یا پیامد رفتارشان را کاهش دهند.

2. دروغگویی در کودک برای جدا کردن شخصیت خود از والدین

گاهی کودک برای احساس استقلال و تمایز از والدین دروغ می‌گوید تا نشان دهد که افکار، احساسات یا زندگی خصوصی جداگانه دارد.

3. دروغ گفتن در کودکان و ایجاد هویت برای خود

کودکان ممکن است با گفتن داستان‌های اغراق‌آمیز یا نادرست تلاش کنند شخصیتی از خود بسازند که مورد پذیرش دیگران باشند. این دروغ‌ها بخشی از روند شکل‌گیری هویت در آن‌ها است.

4. دروغگویی کودکان برای جلب توجه

احساس نادیده گرفته شدن در کودک، ممکن است با دروغ‌گویی بروز کند تا مورد توجه والدین یا اطرافیان قرار گیرد، حتی اگر نتیجه آن منفی باشد.

5. دروغ گفتن کودک برای جلوگیری از آسیب به احساسات دیگران

برخی کودکان برای محافظت از احساسات اطرافیان یا جلوگیری از ناراحتی دیگران، به دروغ‌های سفید متوسل می‌شوند، به‌خصوص زمانی که همدلی در حال رشد است.

6. عدم تشخیص خیال از واقعیت از علل دروغگویی کودکان

اکثر کودکان خردسال نمی‌توانند مرز بین واقعیت و تخیل را تشخیص دهند. داستان‌پردازی‌های آن‌ها ممکن است از نگاه بزرگ‌ترها دروغ به نظر برسد، در حالی‌که آن‌ها واقعاً آن را باور دارند.

7. نداشتن توجه و تمرکز کافی

برخی کودکان به دلیل حواس‌پرتی، تمرکز پایین یا اختلالات توجه، ممکن است داستان‌هایی بسازند که واقعی نیستند یا رویدادها را نادرست گزارش دهند.

8. الگوپذیری از والدین و دروغگویی کودک

کودکان از والدین خود تقلید می‌کنند. اگر در محیط خانه دروغ‌گویی مشاهده کنند، به‌ویژه از سوی والدین، این رفتار را طبیعی و مجاز تلقی و تکرار می‌کنند. بنابراین الگوپذیر بودن کودکان یکی دیگر از علت دروغگویی کودکان است.

9. تحت فشار قرار دادن کودکان برای بیان جزئیات

وقتی والدین یا اطرافیان کودک را بیش از حد برای گفتن حقیقت یا ارائه جزئیات تحت فشار قرار دهند، کودک ممکن است برای رهایی از اضطراب یا سخت‌گیری، دروغ بگوید.

10. کمبود محبت از دلایل دروغگویی کودکان

دروغگویی کودکان گاهی ریشه در نیاز عاطفی دارد. کودکی که احساس کمبود محبت یا عدم دریافت توجه عاطفی دارد، ممکن است از دروغ برای جلب عشق و توجه استفاده کند.

علت دروغ گفتن کودک از نظر روانشناسی

از نگاه روانشناسی، دروغگویی در کودکان اغلب واکنشی به نیازهای عاطفی، فشارهای محیطی یا مراحل طبیعی رشد ذهنی و اجتماعی آن‌ها است.

کودکان برای فرار از تنبیه یا نیاز به توجه، حفظ عزت‌نفس یا تجربه کنترل بر موقعیت ممکن است حقیقت را تغییر دهند. در این میان، راه حل دروغ گفتن کودکان نه سرزنش شدید یا تنبیه، بلکه درک علت پنهان حقیقت و برقراری ارتباطی امن و صادقانه با کودک است.

چه حرف‌هایی دروغ محسوب می‌شود؟

در روانشناسی کودک، هر حرفی که آگاهانه خلاف واقعیت گفته شود، دروغ تلقی می‌شود. اما در سنین پایین، داستان‌پردازی‌ها، تخیل‌های کودکانه، یا اغراق‌های بی‌قصد و غرض، الزماً دروغ به معنای اخلاقی آن نیستند. به همین خاطر برای مقابله با دروغ گفتن کودکان باید تفاوت بین دروغ عمدی، تخیل کودکانه و خطاهای شناختی را تشخیص داد.

والدین باید به جای واکنش شدید، با سؤال‌ کردن، شنیدن بدون قضاوت و با راهنمایی در آرامش به کودک کمک کنند تا فرق واقعیت و غیرواقعیت را بهتر درک و به‌مرور به راست‌گویی گرایش پیدا کند.

از چه زمانی به دروغگویی در کودکان حساس شویم؟

دروغگویی در کودکان در بیشتر موارد بخشی از مراحل طبیعی رشد شناختی و اجتماعی آن‌ها است و جای نگرانی ندارد اما زمانی که این رفتار به‌صورت مکرر، آگاهانه و بدون احساس پشیمانی تکرار شود، والدین باید با دقت بیشتری آن را بررسی کنند. به‌ویژه اگر کودک برای آسیب رساندن، پنهان کردن رفتارهای نگران‌کننده یا فرار از مسئولیت‌های معمول به دروغ متوسل شود، نیاز به توجه روانشناختی دقیق‌تری دارد.

طبق منبع Johns Hopkins Medicine، تداوم دروغ‌گویی به‌همراه مشکلات دیگر رفتاری مثل دزدی یا پرخاشگری ممکن است نشانه‌ای از نیاز کودک به کمک یک متخصص باشد. در چنین شرایطی، مراجعه به روانشناس کودک و تحلیل دلایل زیرساختی رفتاری توصیه می‌شود.

راه‌های جلوگیری از دروغگویی کودکان: برای مقابله با دروغ گفتن کودکان چه کنیم؟

جلوگیری از دروغگویی کودکان باید با توجه به سن کودک و دلایل آن صورت گیرد. چون دروغ‌های کودکانه می‌تواند فقط یک خیال‌پردازی‌ باشد یا دروغ‌های آگاهانه برای فرار از مسئولیت یا جلب توجه که هر کدام نیاز به درک و برخورد متناسب دارند.

والدین باید بدانند که دروغ گفتن در کودکان همیشه به معنای بد بودن یا نافرمانی نیست، بلکه اغلب نشانه‌ای از نیازهای درونی یا فشارهای محیطی است. بر اساس منابع معتبر، راهکارهای زیر برای کاهش و پیشگیری از دروغگویی کودک پیشنهاد می‌شود:

1. آرامش خود را حفظ کنید

وقتی متوجه دروغ کودکان می‌شوید، سعی کنید واکنش احساسی شدیدی از خود بروز ندهید. حفظ آرامش، فضای گفت‌وگو را باز نگه می‌دارد و از شکل‌گیری ترس یا پنهان‌کاری بیشتر جلوگیری می‌کند.

2. در مورد دلیل دروغگویی کودکان اطلاعات جمع‌آوری کنید

قبل از قضاوت، شرایط و دلایل احتمالی دروغ کودک را بررسی کنید. گاهی فشار، ترس، خجالت یا نیاز به توجه پشت این رفتار است.

3. صحبت کردن با کودک

با مهربانی و بدون تهدید با کودک صحبت کنید. از او بخواهید که احساساتش را توضیح دهد و بپرسید چه چیزی او را به دروغ گفتن واداشته است.

4. عدم تایید دروغگویی کودک

رفتار دروغگویی را به‌روشنی رد کنید اما بدون تحقیر یا سرزنش شخصیت کودک. تفکیک رفتار از هویت، پیام تربیتی مؤثرتری دارد.

5. در مورد پیامدهای دروغگویی با کودکان صحبت کنید

با زبان ساده توضیح دهید که دروغ باعث از بین رفتن اعتماد شده و به روابط آسیب می‌زند. این آموزش اخلاقی، پایه صداقت در آینده را تقویت می‌کند. یکی از بهترین روش های مقابله با دروغگویی کودکان آشنا کردن او با عواقب آن است!

6. مدل خوبی از صداقت برای فرزندان خود باشید

همانطور که چندین بار متذکر شدیم، کودکان به شدت از والدین الگوبرداری می‌کنند. اگر صداقت را در رفتار روزمره والدین ببینند، احتمال دروغ گفتن آن‌ها کاهش می‌یابد.

7. مهارت حل مساله را به کودکان آموزش دهید

بسیاری از دروغ‌ها برای گریز از مشکلات گفته می‌شود. آموزش مهارت‌های حل مسئله به کودکان، ابزار جایگزینی به آن‌ها می‌دهد تا بدون دروغ از موقعیت‌ها عبور کنند.

8. تقویت مثبت برای مقابله با دروغگویی کودکان

وقتی کودک حقیقت را می‌گوید، حتی اگر کار اشتباهی کرده باشد، او را تحسین کنید. این رفتار، صداقت را به ارزش تبدیل می‌کند.

9. تعیین انتظارات واضح از کودکان

کودک باید بداند که والدین از او چه رفتاری انتظار دارند. بیان روشن و مکرر ارزش راستگویی، باعث نهادینه شدن آن در ذهن کودک می‌شود.

10. تشویق به راستگویی

با جملات انگیزشی، داستان‌های آموزنده یا بازی‌های هدفمند، به کودک نشان دهید که راست‌گویی رفتاری ارزشمند و پسندیده است.

11. حل مساله با همدیگر برای مقابله با دروغگویی کودکان

در موقعیت‌هایی که کودک دروغ گفته، به جای تنبیه، او را به همفکری برای یافتن راه‌حل بهتر دعوت کنید تا احساس مسئولیت در او تقویت شود.

مدیریت دروغگویی‌های عمدی در کودکان

زمانی که دروغگویی کودکان به‌صورت عمدی و آگاهانه تکرار می‌شود، باید با دقت و در عین حال با آرامش مدیریت شود. دروغ‌های عمدی معمولاً برای پنهان کردن رفتار نادرست، فرار از مسئولیت یا حفظ تصویر شخصی گفته می‌شوند.

والدین باید ضمن حفظ احترام و اعتماد متقابل، پیامدهای منطقی و قابل‌درک برای کودک تعریف کنند و با او در مورد اهمیت صداقت و آسیب‌های دروغ گفتن صحبت کنند. پرهیز از برچسب “دروغگو” و تمرکز بر اصلاح رفتار، کلید تغییر پایدار است.

دروغگویی در کودکان بزرگ‌تر و راه‌های مقابله با آن

البته که دروغ گفتن کودکان در سنین بالاتر معمولاً پیچیده‌تر است و با مسائل هویتی، فشار همسالان یا نیاز به استقلال ارتباط دارد. برای مقابله با این نوع دروغ‌گویی، گفت‌وگوهای صادقانه، احترام به حریم شخصی و تشویق به مسئولیت‌پذیری ضروری است. همچنین باید به نوجوان یادآوری کرد که اعتماد یک دارایی ارزشمند است و با صداقت تقویت می‌شود.

دروغ گفتن کودک در مورد سوءاستفاده یا موارد جدی

در مواقعی که دروغ گفتن در کودکان به مسائلی مانند سوءاستفاده، آسیب جسمی یا روانی و یا اتفاقات جدی دیگر مربوط می‌شود، والدین نباید آن را ساده‌انگارانه رد کنند.

خیلی از موارد دروغ گفتن کودکان می‌تواند نشانه‌ای از اضطراب، ترس یا وجود مشکلی در محیط اطراف او باشد. با قرار گرفتن در چنین شرایطی برای شناسایی ریشه‌های رفتار و درمان مشورت با یک روانشناس کودک ضروری است.

در مواجهه با دروغگویی کودکان از انجام چه کارهایی باید اجتناب کرد؟

برای بررسی علت دروغ گفتن کودکان باید از واکنش‌های شدید و تنبیه‌های سخت‌گیرانه خودداری کرد، تا باعث تشدید ترس و پنهان‌کاری در کودک نشود. همچنین، برچسب زدن مانند “تو همیشه دروغ می‌گی” یا مقایسه با دیگران، عزت‌نفس کودک را کاهش می‌دهد. مهم‌تر از همه، والدین باید از خود شروع کنند، تا الگوی درستی برای فرزند خود باشند.

دروغ سفید چیست

دروغ مصلحتی یا دروغ سفید با هدف محافظت از احساسات دیگران گفته می‌شود.

یکی از دلایل دروغ گفتن کودکان تلاش برای محافظت از احساسات خود یا دیگران است. به این نوع دروغ‌ها «دروغ سفید» گفته می‌شود. کودکان ممکن است برای جلوگیری از ناراحت شدن والدین، دوستان یا معلمان، حقیقت را کتمان کنند. این نوع به عنوان دروغ مصلحتی معروف است. اما در‌کل، والدین باید تفاوت میان صداقت با مهربانی و فریبکاری را به کودک آموزش دهند تا بداند چگونه بدون دروغ گفتن، احساسات دیگران را نیز در نظر بگیرد.

دروغگویی در والدین و تاثیر آن بر کودک

رفتار والدین، اولین و مهم‌ترین الگوی تربیتی برای فرزندان است. زمانی که والدین خود در موقعیت‌های روزمره مانند پاسخ به تماس تلفنی، وعده‌های نادرست یا پنهان‌کاری‌های کوچک دروغ می‌گویند، این پیام را به کودک منتقل می‌کنند که دروغ گفتن قابل‌قبول است.

در نتیجه، راه حل دروغ گفتن کودکان در بسیاری از موارد از اصلاح رفتار والدین آغاز می‌شود. کودکان به‌جای توصیه‌های مستقیم، از مشاهده رفتار والدین می‌آموزند. پس صداقت در عمل، مؤثرترین شیوه آموزش راست‌گویی است.

معرفی چند کتاب در مورد دروغگویی کودکان

برای مقابله با دروغ گفتن کودکان، استفاده از منابع علمی و داستان‌های آموزشی می‌تواند بسیار مفید باشد. در ادامه چند کتاب مناسب والدین و کودکان معرفی می‌شود:

  • چرا کودکان دروغ می‌گویند نوشته پل اکمن
  • دروغگویی کودکان نوشته عاطفه دبیری
  • The Honest-to-Goodness Truth نوشته پاتریشیا مک‌لاکلن

سوالات متداول در خصوص دروغگویی کودکان

در این بخش به برخی سوالات پرتکرار در رابطه با دروغ گفتن کودکان پاسخ می‌دهیم:

دلایل دروغ گفتن کودکان چیست؟

کودکان ممکن است برای فرار از تنبیه، جلب توجه، خیال‌پردازی، محافظت از احساسات دیگران یا به‌دلیل فشارهای محیطی دروغ بگویند. رشد شناختی و اجتماعی نیز در این رفتار نقش دارد.

راه حل دروغ گفتن کودکان چیست؟

برخورد همراه با آرامش، آموزش مهارت‌های حل مسئله، الگوبرداری از صداقت، ایجاد فضای امن برای گفت‌وگو و تقویت رفتارهای مثبت از راه حل های مقابله با دروغ گفتن کودکان است.

چه زمانی باید به دروغگویی کودکان حساس شویم؟

وقتی دروغ‌ها مکرر، آگاهانه و بدون احساس پشیمانی تکرار می‌شوند یا با دیگر رفتارهای نگران‌کننده همراه هستند، باید با دقت و در صورت لزوم با کمک متخصص پیگیری شوند.

علائم و نشانه‌های دروغ گفتن در کودک چیست؟

علائمی مانند عدم ارتباط چشمی، تردید در پاسخ‌گویی، تناقض در روایت‌ها، اضطراب، دفاعی بودن یا حتی بی‌تفاوتی ممکن است نشانه‌های دروغگویی کودک باشند.

علت دروغگویی کودکان ابتدایی

اغلب دروغ‌های کودکانه برای فرار از تنبیه، گرفتن امتیاز، تقلید از دیگران یا به دلیل ضعف در تمایز میان واقعیت و خیال اتفاق می‌افتند.

با دروغگویی کودک 9 ساله چطور برخورد کنیم؟

با حفظ آرامش، گفت‌وگو درباره ارزش گفتن حقیقت و ایجاد اعتماد، تعیین مرزهای رفتاری و تشویق به صداقت باید به اصلاح دروغگویی کودک 9 ساله کمک کرد.

آیا دروغگویی کودکان یک اختلال روانی است؟

در حالت عادی، نه؛ اما اگر دروغگویی در کودک با رفتارهای ناسازگار دیگر (مثل دزدی و پرخاشگری) همراه یا شدید و مداوم شود، قطعا نیاز به ارزیابی روان‌شناختی الزامی است.

آیا دروغگویی کودکان عمدی است؟

دروغ گفتن کودکان همیشه عمدی نیست. در سنین پایین‌تر، کودک ممکن است به‌درستی مرز خیال و واقعیت را نشناسد. اما با رشد شناختی، دروغ‌گویی می‌تواند آگاهانه شود.

 

منبع: hopkinsmedicine, jaiinstituteforparenting

 

مقالات مرتبط

نظرات