عزت نفس در کودکان: اهمیت + 14 روش طلایی تقویت عزت نفس کودک
عزت نفس در کودکان یکی از مهمترین عوامل تأثیرگذار بر رشد روانی، اجتماعی و تحصیلی اوست. اهمیت عزت نفس در کودک زمانی نمایان میشود که میبینیم کودکانی با عزت نفس بالا، توانایی بیشتری در حل مسئله، برقراری ارتباط و مقابله با چالشها دارند. از طرفی، عزت نفس پایین میتواند زمینهساز اضطراب، گوشهگیری و حتی افت تحصیلی باشد. برای تقویت عزت نفس کودک، والدین و مربیان میتوانند از روشهایی مانند توجه به نقاط قوت کودک، تشویق به ابراز احساسات، فراهم کردن فرصتهای موفقیت، گفتوگوهای مثبت و فراهم کردن محیطی امن و حمایتگر استفاده کنند. در این مطلب از بلاگ مامانینو دربارۀ علل کاهش و راههای تقویت عزت نفس در کودکان و علائم کمبود عزت نفس در بچهها صحبت میکنیم.
منظور از عزت نفس چیست؟
یافتن دوست، راه یافتن به گروه همسالان، مهارت آموزی، دریافت توجه و تشویق از سوی والدین و اطرافیان و مشارکت در فعالیتهای خانوادگی از راههای ایجاد و تقویت عزت نفس در کودکان هستند.
اگر بدون توجه به شرایط بیرونی، خود را فردی دوستداشتنی و ارزشمند بدانیم، یعنی عزتنفس مثبتی داریم. روانشناسان عزتنفس را پذیرش خود با تمام کاستیها و باور به ارزشمندی درونی تعریف میکنند. این احساس نقش مهمی در کیفیت روابط و رضایت از زندگی دارد و باید از کودکی تقویت شود.
اهمیت عزت نفس در کودکان
عزت نفس در کودکان و نوجوانان یکی از پایههای اصلی رشد همهجانبه آنهاست و تأثیر چشمگیری بر سلامت جسمی، روانی و کیفیت زندگی آنها دارد. این کودکان به دلیل باور به تواناییهای خود، کمتر از شکست میترسند، صبر و تحمل بیشتری دارند و در برخورد با مشکلات، انعطافپذیرتر عمل میکنند.
همچنین، عزتنفس بالا به آنها کمک میکند تا بهراحتی مهارتهای جدید را بیاموزند، رفتارهای نادرست خود را اصلاح کنند و در مسیر رشد شخصی و اجتماعیشان قدمهای مؤثرتری بردارند. بنابراین، پرورش عزتنفس در کودکان، نهتنها برای امروز بلکه برای آیندهای سالم و موفق ضروری است.
نحوه شکل گیری عزت نفس در کودکان
با توجه به اهمیت عزت نفس در کودکان باید به کمک راههایی عزت نفس در او را تقویت کنید، مثلاً مشارکت دادن او در تصمیمگیریها، دادن حق انتخاب، تشویق و توجه و تعامل داشتن با دیگران.
عزتنفس از دوران نوزادی با دریافت محبت، امنیت و پذیرش از سوی والدین شکل میگیرد و با رشد کودک و تجربه موفقیتها، مهارتآموزی و روابط اجتماعی تقویت میشود. والدین نقش مهمی در پرورش عزتنفس دارند و باید با روشهای اصولی، زمینه رشد آن را فراهم کنند. در مقابل، بیتوجهی به این موضوع میتواند منجر به مشکلاتی مانند اضطراب، افسردگی و کاهش اعتماد به نفس در کودکان شود. هر یک از تجربهها و مهارتهای زیر میتواند به تقویت عزت نفس کودک کمک کند:
- دعوت شدن به جمع همسالان
- تشویق و تمجید شنیدن به خاطر رفتار خوب
- انجام کارهایی که دوست دارد و به آنها مسلط است
- یادگیری مهارت جدید
- دریافت نمره خوب یا جایزه (به شرطی که لایقش باشد)
- درک و پذیرفته شدن
عزت نفس کودکان در سنین مختلف
عزت نفس در هر سنی به روشهای متفاوتی به دست میآید که در ادامه بیشتر توضیح میدهیم:
نوزادان و عزت نفس
نوزادان هنوز درک درستی از وجود خود ندارند و در واقع عزت نفس هم ندارند اما با تمهیداتی میتوان پایههای عزت نفس سالم را در آنها ایجاد کرد مثل رسیدگی مناسب به نیازهای نوزاد، پاسخ به گریهها، بازی، خنده و ایجاد ارتباط عاطفی.
عزت نفس در کودک نوپا
نوپایان در حال شناخت خود و تواناییهایشان هستند و این زمان مناسبی برای تقویت عزت نفس آنهاست. برای این کار به آنها حق انتخاب بدهید. احازه بدهید «نه» بگویند، فرصت کاوش را با حمایت برایشان فراهم کنید و در موقعیتهای اجتماعی دشوار مثل نوبت گرفتن یا تقسیم وسایل آنها را راهنمایی کنید.
عزت نفس در کودکان پیش دبستانی
کودکان در این سن دوست دارند خود را با دیگران مقایسه کنند. برای تقویت عزت نفس کودک در سنین پیشدبستانی، تلاش او را تشویق کنید نه فقط نتیجه را. اجازه دهید در کارهای خانه کمک کند، با او بازیهای گروهی انجام دهید و در وعدههای غذایی خانوادگی مشارکت داشته باشد. این کارها حس ارزشمندی، مسئولیتپذیری و تعلق را در کودک افزایش میدهند.
عزت نفس در کودکان دبستانی
در سنین دبستان، کودکان بیشتر به ویژگیهای جسمانی خود توجه میکنند و مقایسههایی مثل «چه کسی بلندتر یا سریعتر است؟» میان آنها رایج میشود. با ورود به مدرسه، آنها باید خود را با محیط جدید، قوانین و روابط اجتماعی تازه وفق دهند. در این دوره، عزتنفس کودک بهشدت تحت تأثیر موفقیت در درسها، عملکرد در بازیهای گروهی، توانایی در دوستیابی و برداشت دیگران از او قرار دارد.
علت پایین بودن عزت نفس در کودک چیست؟
برچسب زدن و مقایسه کردن کودک با دیگران، سرزنش کردن، تجربیات ناگوار و مضطربکننده از علل کاهش عزت نفس کودک هستند.
عزت نفس کودکان و نوجوانان میتواند در اثر تغییرات یا پیامهای منفی از سوی اطرافیان کاهش یابد. این پیامها بهویژه در دوران رشد، تأثیر زیادی دارند و ممکن است باعث اضطراب، افسردگی یا خودکمبینی شوند. بعضی از این پیامها عبارتند از: برچسب زدن با کلماتی مثل «شیطون»، «زشت» یا «بچه بد». سرزنش کردن، تنبیه کردن کودک به خاطر نمرات ضعیف، مقایسه کردن ظاهر کودک با دیگران. حمایت و برخورد درست اطرافیان نقش مهمی در حفظ و تقویت عزت نفس کودک دارد.
عزت نفس پایین کودک به خاطر تجربهای استرسزا یا ناراحتکننده
تجربیات مضطربکننده هم میتواند سبب کاهش عزت نفس نوجوانان و کودکان شود، تجربههایی مثل:
- مواجهه با زورگویی
- تبعیضهایی مانند نژادپرستی یا تبعیض جنسیتی
- آزار یا بیتوجهی از سوی دیگران
- روابط خانوادگی پرتنش
- مشکلات جسمی یا روانی
احساس «متفاوت بودن» و تأثیر منفی آن بر عزت نفس کودک
کودکانی که به دلیل مسائل هویتی یا مشکلات جسمی احساس میکنند با دیگران تفاوت دارند، ممکن است عزت نفس پایینی داشته باشند، مثل کودکان و نوجوانانی که دچار ADHD هستند یا ناتوانی جسمی دارند، یا از اقلیتهای قومی هستند.
نشانههای درگیر بودن کودک یا نوجوان شما با عزت نفس خود
اگر کودک یا نوجوان شما احساس خودکمبینی یا عزتنفس پایین دارد، ممکن است این نشانهها را در او مشاهده کنید:
- گفتن جملات منفی درباره خود
- بیان نظرات منفی درباره ظاهرشان
- اظهار نظرهای منفی درباره کارهای خود
- مقایسه منفی خود با دیگران
- کنارهگیری و پرهیز از موقعیتها و فعالیتهای اجتماعی
- کاهش علاقه به کارها و سرگرمیها
- اجتناب از امتحان چیزهای جدید یا نگرانی زیاد درباره انجام کار تازه
- اضطراب شدید هنگام اشتباه کردن یا ناتوانی در رها کردن فکر اشتباه
- سرزنش شدید خود وقتی اوضاع طبق برنامه پیش نمیرود
- روی آوردن به راهکارهای مقابلهای ناسالم مانند خودآسیبی
علائم و نشانههای عدم عزت نفس در کودکان
مشاهدۀ هر یک از علائم زیر میتواند حاکی از کمبود عزت نفس در کودک باشد:
1. افسردگی، گوشهگیری و انزوا
کودک با عزت نفس کم معمولاً تمایلی به مشارکت در فعالیتهای گروهی با ارتباط برقرار کردن با همسالان خود ندارد.
2. اضطراب فراوان برای انجام کارها نشانهی پایین بودن عزت نفس در کودکان
یکی از علائم کمبود عزت نفس در بچهها اضطراب فراوان برای انجام فعالیتهای روزانه باشد.
3. برتر دانستن سایر همسالان نسبت به خود
کودکان با عزت نفس پایین خود را با همسالان خود مقایسه میکنند و بدون توجه به تلاش و تمرین آنها در فعالیتهای مثل درس، ورزش یا هنر، تصور میکنند توانایی کمتری دارند. این مقایسهها باعث دلسردی و کاهش اعتمادبهنفس آنها میشود.
4. احساس شرم و اجتناب از انجام کارها از مهمترین علائم نبود عزت نفس در کودکان
نداشتن عزت نفس سبب پرخاشگری یا خجالتی شدن کودک میشود.
5. ناتوانی در بیان نیازها و خواستهها
کودکان و نوجوانانی که از ابراز خواستهها و نیازهایشان عاجز هستند، ممکن است دچار کمبود عزت نفس باشند.
6. ترس از شکست از نشانه های پایین بودن عزت نفس در کودکان
بچههایی که عزت نفس کمی دارند به دلیل ترس شکست از تلاش برای فعالیتهای جدید خودداری میکنند.
7. انتقاد بیش از حد از خود
خودانتقادی زیاد از نشانههای کمبود عزت نفس در نوجوانان و کودکان است. این کودکان مدام دربارۀ خود جملات منفی میگویند مثلاً «ریاضی من از همه ضعیفتره» یا «من هیچی باد نمیگیرم».
8. ناتوانی در انجام کارها به تنهایی
کودکانی که عزت نفس اندکی دارند معمولاً تمایل دارند برای انجام کارهایشان به والدین یا بزرگترها وابسته باشند. آنها ممکن است برای انجام تکالیف مدرسه یا تصمیمگیریهای ساده منتظر کمک یا راهنمایی دیگران بمانند. این وابستگی میتواند ناشی از باور نادرستی باشد که در ذهن کودک شکل گرفته، اینکه به تنهایی از عهدهی کارها برنمیآید.
10. داشتن پیش گوئی های منفی از خود
کمبود عزت نفس کودکان باعث میشود که گاهی از پیشگوییهای منفی دربارهی خودشان استفاده میکنند؛ یعنی قبل از تجربه کردن یک موقعیت، شکست را پیشبینی میکنند. این طرز فکر باعث میشود انگیزهی تلاش در آنها کاهش پیدا کند و در نهایت همان نتیجهی منفی که انتظارش را داشتند، اتفاق بیفتد.
روشهای تقویت عزت نفس در کودکان
کودکانی که عزتنفس پایینی دارند، خود را کمارزش میدانند، از جمع فاصله میگیرند، بهراحتی تسلیم میشوند و از شکست میترسند. این ضعف، مانع استفاده از تواناییهایشان میشود و حتی آینده آنها را تحتتأثیر قرار میدهد. عزتنفس در سنین سه تا پنج سالگی شکل میگیرد و اگر در این دوران تقویت نشود، جبران آن در بزرگسالی بسیار سخت خواهد بود. در ادامه تعدادی از راههای تقویت عزت نفس در نوجوانان و کودکان را معرفی میکنیم.
1. تقویت عزت نفس در کودک با تفویض اختیار و اجازه تصمیمگیری به او
کودک را در تصمیمگیریهای کوچک مثل انتخاب لباس یا بازی شریک کنید تا مهارت تصمیمگیری و مسئولیتپذیری را یاد بگیرند و در تصمیمات خود بیشتر دقت کنند.
2. داشتن توجه فعالانه به کودک
به کودک توجه کافی نشان دهید و به سؤالات و نیازهای آنها با روی خوش پاسخ دهید.
3. تشویق و تمجید مثبت برای افزایش عزت نفس در کودکان و نوجوانان
تشویق کودکان هنگام تلاش و پیشرفت، اعتماد به نفس و انگیزه آنها را تقویت میکند. وقتی والدین تلاشهای فرزندشان را به رسمیت میشناسند، باعث احساس ارزشمند و عزت نفس کودک میشود. این تشویق میتواند با کلمات محبتآمیز، پاداشهای کوچک یا جشنهای ساده انجام شود.
4. پرورش کودک مستقل برای تقویت عزت نفس
برای افزایش عزت نفس در کودک او را تشویق کنید به تواناییهای خود اعتماد کند و در حد توانش مستقل باشد و کارهایش را خودش انجام دهد.
5. آموزش انعطافپذیری به کودک برای تقویت عزت نفس
به کودک بیاموزید که قرار نیست همیشه در هر کاری موفق باشد، به او یاد دهید که سعی و تلاش برای هر کاری مهمتر از نتیجه آن است.
6. ابراز محبت و بیان دوست داشتن برای تقویت عزت نفس در کودکان
عشق و محبت خود را پیوسته به کودک نشان دهید تا احساس ارزشمند بودن و امنیت کنند.
7. سپردن وظایف روزانه و مختلف به کودکان برای تقویت عزت نفس آنها
وعدههای غذایی با خانواده راهی ساده اما مهم برای تقویت حس ارزشمندی و عزت نفس در کودکان است. زیرا کودکان میتوانند در تهیه غذا نقش داشته باشند؛ مثلاً سفره را بچینند، سبزیها را بشویند یا سالاد درست کنند.
با واگذاری مسئولیتهای ساده مثل کمک در خانه مثل چیدن میز غذا یا تمیزکاری، کودکان احساس مفید بودن میکنند و اعتماد به نفسشان بالا میرود. این تجربهها آنها را برای پذیرش چالشهای بزرگتر در آینده آماده میکند.
8. اختصاص زمان جداگانه برای وقت گذراندن با کودک
هفتهای یک بار زمانی خاص را فقط به کودک خود اختصاص دهید. این زمان میتواند شامل فعالیتهایی مثل نقاشی، کاردستی، دوچرخهسواری یا تماشای کارتون باشد. چنین زمانی به ایجاد ارتباط نزدیکتر، گفتوگوهای صمیمی و تقویت رابطه والد و فرزند کمک میکند.
9. پیگیری اشتیاق و علایق کودک و تقویت عزت نفس او
اگر کودک به کاری علاقه دارد، مثل نقاشی یا موسیقی، از او حمایت کنید و مسیر یادگیریاش را جدی بگیرید. این توجه، باعث تقویت عزت نفس و احساس ارزشمندی در او میشود.
10. تشویق به پذیرش اشتباهات برای تقویت عزت نفس در کودکان
بهتر است کودک را تشویق کنید شکست را فرصتی برای یادگیری بداند. حمایت و همدلی در این موقعیتها باعث میشود کودک دوباره اعتماد به نفس پیدا کند و برای تلاش مجدد انگیزه بگیرد. به جای سرزنش، همراه او به دنبال راههای بهبود باشید.
11. توجه به موفقیتهای کودک
با شناسایی و تحسین موفقیتهای کوچک و بزرگ کودک، احساس ارزشمندی در او تقویت میشود.
12. تشویق به داشتن تعامل مثبت با دیگران برای تقویت عزت نفس در کودکان
کودکان از طریق دوستی و تعاملات سالم اجتماعی، اعتمادبهنفس و حس تعلق بیشتری پیدا میکنند.
13. تعیین اهداف راهی برای تقویت عزت نفس در کودکان
با کمک به کودک برای تعیین اهداف قابل دستیابی، میتوان حس پیشرفت و توانمندی را در او پرورش داد.
14. دادن پشتیبانی و اطمینان به کودک برای تقویت عزت نفس کودک
وقتی کودک بداند که در هر شرایطی حمایت میشود، با اعتماد بیشتری با چالشها روبهرو خواهد شد.
رفتارهایی که به عزت نفس کودکان لطمه میزند
کودکانی که عزت نفس پایینی دارند، معمولاً از موقعیتهایی که احتمال شکست، خجالت یا اشتباه در آنها وجود دارد، دوری میکنند. این کودکان علاقه کمتری به رفتن به مدرسه و پیدا کردن دوست یا شرکت در جمعها نشان میدهند.
اگر این مشکل بهموقع شناسایی و درمان نشود، ممکن است پیامدهای جدی مانند افسردگی، انزوای اجتماعی و حتی گرایش به رفتارهای پرخطر در آینده به همراه داشته باشد. عزت نفس کودک تحت تأثیر تجربیات و واکنش او به شرایط مختلف شکل میگیرد و نقش خانواده و محیط در تقویت یا تضعیف آن بسیار مهم است. موارد زیر از شایعترین علل کاهش عزت نفس در نوجوانان و کودکان است:
وجود رویدادهای استرسزا در زندگی کودک
طلاق والدین، جایچایی خانه یا مدرسه، فوت یکی از اعضای خانواده، بیماری یا مشکلات مالی میتوانند باعث احساس ناامنی و پایین آمدن عزت نفس در کودکان شوند.
تاثیر منفی دوستان بر روی کودک
بعضی دوستان ممکن است بر شخصیت کودک اثر منفی بگذارند و عزت نفس را از او بگیرند.
رفتارهای نامناسب والدین و خدشهدار شدن عزت نفس در کودکان
یکی از مهمترین عوامل کاهش عزت نفس بچهها رفتارهای نامناسب والدین، معلمان و همه افرادی است که با کودک و نوجوان ارتباط دارند.
عملکرد ضعیف در مدرسه
عملکرد یا نمرات ضعیف در مدرسه یا تعیین اهداف غیرواقعبینانه از سوی مدرسه برای کودکان ممکن است سبب کاهش عزت نفس آنها شود.
اختلالات خلقی در کودکان
بعضی از اختلالات روحی و خلقی مثل افسردگی کودک میتواند نقش مهمی در کاهش عزت نفس او داشته باشد.
تنهایی کودکان
کودکانی که در خانه یا در جمعهای خانوادگی تنها باشند، معمولاً عزت نفس کمتری دارند.
بازیهایی برای افزایش عزت نفس کودکان
بازیهای نقشآفرینی مثل تئاتر و نمایش، پازل و حل معما، بازیهای ورزشی و بازیهای قلم و کاغذی تاثیر زیادی در بالا بردن عزت نفس کودک دارند. اگر کودکتان عزت نفس پایینی دارد، شاید بد نباشد بازیهای زیر را امتحان کنید:
بازیهای ماجراجویی و تقویت عزت نفس در کودکان
بازیهایی مثل گنجیابی در خانه یا بازیهای فکری و ماجراجویانه، با ایجاد هیجان و لذت رسیدن به هدف، حس توانمندی و اعتماد به نفس را در کودک تقویت میکنند.
بازی پرتاب توپ به همراه تعریف و تمجید و تقویت عزت نفس کودک
در این بازی که با حداقل سه نفر اجرا میشود، بازیکنان دایرهوار میایستند و هر بار که کسی توپ را به دیگری پرتاب میکند، باید همزمان یک ویژگی مثبت از او را بیان کند. این بازی به تقویت روحیه و شناخت نقاط قوت در کودکان کمک میکند.
بازی با تاس برای تقویت عزت نفس در کودکان
بازی با تاس نوعی بازی برای افزایش عزت نفس بچهها است. این بازی با حداقل سه نفر قابل اجراست. بازیکنان به شکل دایره کنار هم مینشینند و نوبت به نوبت تاس میاندازند. بسته به عددی که روی تاس ظاهر میشود، هر بازیکن باید همان تعداد ویژگی مثبت از نفر کناری خود بیان کند. سپس نوبت به بازیکن بعدی میرسد. این بازی به کودکان کمک میکند تا هم ویژگیهای مثبت دیگران را ببینند و هم احساس ارزشمندی بیشتری پیدا کنند.
بازی با آتش در پیک نیک و آموزش عزت نفس به کودک
در این بازی که هنگام پیکنیک و در فضای باز انجام میشود، اعضای خانواده شبهنگام دور آتش جمع میشوند و هرکس داستانی از زندگیاش تعریف میکند. این فضای آزاد و صمیمی به کودکان با عزت نفس پایین کمک میکند تا راحتتر صحبت کنند و احساس پذیرش و ارزشمندی داشته باشند.
داستانسازی از شخصیت افراد راهی برای تقویت عزت نفس در کودکان
این بازی خلاقانه در فضای باز مانند پارک اجرا میشود. هر بازیکن سه شیء از محیط جمعآوری میکند و با استفاده از آنها به همراه سه ویژگی مثبت از یکی از بازیکنان، داستانی میسازد.
بازی داستانسازی با کارتهای مختلف
برای این بازی جذاب، حدود ۱۰۰ کارت با طرحهای مختلف نیاز است. هر بازیکن یک کارت برمیدارد و با توجه به تصویر آن، داستانی کوتاه میسازد. سپس نفر بعدی با کارت خود، داستان را ادامه میدهد و ماجرا را گسترش میدهد. بازی با کارت،یک بازی مناسب تقویت عزت نفس کودکان است که خلاقیت و قدرت ذهنی آنها را نیز تقویت میکند.
تفاوت اعتماد به نفس و عزت نفس در کودکان
احتمالا این سوال برای شما پیش آمده که آیا عزت نفس و اعتمادبه نفس در کودکان مشابه هستند یا با هم متفاوتند. به طور کلی اگرچه این دو مفهوم شباهتهایی با هم دارند اما از نظر معنا و منشا کامل با هم متفاوت هستند. اعتماد بنفس اشاره به باور به تواناییها دارد؛ این در حالی است که عزت نفس به حس ارزشمندی درونی فرد بازمیگردد.
رشد اعتمادبنفس بیشتر به موفقیتهای عملی کودک وابسته است اما عزت نفس در کودکان تحت تاثیر والدین و اطرافیان شکل میگیرد. عزت نفس به آسانی در فرد تضعیف میشود و بازیابی آن دشوار است ولی در مقابل اعتمادبنفس در صورت شکلگیری در کودک، ماندگارتر خواهد بود.
سوالات متداول در خصوص تقویت عزت نفس در کودکان
در پایان این مطلب از وبلاگ ماماننیو مروری میکنیم بر این سوال که عزت نفس کودک چیست و چگونه تضعیف یا تقویت میشود؟
چه رفتارهایی باعث از بین رفتن عزت نفس کودک میشود؟
تمسخر یا ایجاد شرمندگی در کودک، مقایسه کردن کودک با دیگران و بیتوجهی به کودک از اشباهاتی هستند که سبب تخریب عزت نفس کودک میشوند.
بهترین راه برای تقویت عزت نفس در کودکان چیست؟
پرورش احساس تعلق و شایستگی، تقویت حس تعلقپذیری و عشقورزی به کودک، از راههای افزایش عزت نفس در کودکان هستند.
زیربنای خودباوری کودکان چیست؟
ارتباط گرم و صمیمی والدین با کودک، حمایت و توجه، استقلال و حق انتخاب از پایههای ایجاد عزت نفس هستند.
چه چیزی باعث پرورش خودباوری مثبت و عزت نفس در کودک میشود؟
تشویق و توجه به موفقیتهای کودک، دوستیابی و تعامل با همسالان و مقایسه نکردن کودک با دیگران برای تقویت خودباوری و عزت نفس در کودکان موثرند.
منبع: raisingchildren, youngminds
- مفهوم مرگ برای کودکان: آموزش گام به گام مفهوم مرگ...
- نقش همسالان در تربیت کودک: بررسی تاثیرات مثبت و منفی...
- نقش مادر در تربیت فرزند چیست: اهمیت + بایدها و...
- نقش پدر در تربیت کودک: اهمیت + نکات مهم در...
- آموزش شجاعت به کودکان: 20 روش ساده و موثر +...
- مواجهه با فرزند تازه متولد شده: نحوه ارتباط والدین +...