استرس در کودکان: انواع درمان و دلایل استرس در کودکان + نشانه هایی که باید جدی گرفت!

استرس چیست؟

استرس در کودکان شامل مجموعه ای از واکنش های جسمی، احساسی و رفتاری است که بر اثر فشارهای محیطی و اجتماعی ایجاد می شود و در طولانی مدت می تواند منجر به پیامدهای مخربی همچون اضطراب، افسردگی یا مشکلات خواب در کودکان شود. 

استرس در کودکان به واکنش‌های جسمی، احساسی و رفتاری ناشی از فشارهای محیطی و اجتماعی گفته می‌شود. این فشارها ممکن است شامل مشکلات خانوادگی، تحصیلی یا تغییرات محیطی باشد. در صورتی که استرس طولانی‌مدت باشد، می‌تواند بر رشد کودک تأثیر منفی گذاشته و مشکلاتی مانند اضطراب، افسردگی یا مشکلات خواب ایجاد کند. 

اما در پاسخ اینکه استرس چیست؟ باید گفت که استرس یک پاسخ طبیعی به فشارها و چالش‌های زندگی است که می‌تواند به‌صورت فیزیکی، احساسی یا ذهنی بروز کند. این واکنش‌ها، شامل ترشح هورمون‌هایی مانند آدرنالین و کورتیزول، بدن را آماده مقابله می‌کنند. در مقادیر کم، استرس می‌تواند مفید باشد و انگیزه ایجاد کند، اما در صورت شدت و طولانی‌مدت، می‌تواند تاثیرات منفی بر سلامت جسمی و روانی فرد داشته باشد و موجب اختلال در روابط شود.

دلایل استرس در کودکان چیست؟

استرس در کودکان مشابه استرس در بزرگسالان نیست. در بزرگسالان استرس ناشی از کار خیلی رایج است، اما کودکان استرس را  زمانی‌ تجربه می‌کنند که نمی‌توانند با موقعیت‌های تهدید کننده، دشوار یا دردناک کنار بیایند.

این موقعیت‌ها شامل:

•  افکار منفی درباره خود، تغییرات بدنی (مانند شروع بلوغ)
• فشارهای مدرسه (امتحانات و تکالیف بیشتر)
• مشکلات اجتماعی (دوستان و تعاملات مدرسه)
• تغییرات بزرگ (نقل مکان، تغییر مدرسه یا جدایی والدین)
• بیماری‌های مزمن، مشکلات مالی یا مرگ عزیزان 
• محیط‌های ناامن در خانه یا محله 
• برای کودکان رده‌ی سنی 9 تا 11 سال هم، تغییرات وضعیت اجتماعی مانند دسترسی بیشتر به شبکه‌های اجتماعی و اخبار جهانی نیز می‌تواند استرس ایجاد کند.

انواع استرس کودکان

انواع استرس در کودکان به دو بخش خوب و بد تقسیم می شود. هرمیزان استرس خوب برای کودکان سازنده بوده و منجر به موفقیت و پیشرفت آنان می شود، استرس بد شامل مشکلات جسمی و ذهنی در کودکان می شود.

استرس در کودکان می‌تواند به دلایل مختلفی از جمله تغییرات محیطی، فشارهای تحصیلی یا حتی مسائل خانوادگی ایجاد شود. بسته به شرایط و نحوه مدیریت، استرس به عنوان یک واکنش طبیعی می‌تواند مفید یا مضر باشد:

استرس خوب: چه زمانی استرس می تواند مفید باشد؟

استرس خوب (Eustress) کودک را در مواجهه با چالش‌ها آماده می‌کند. برای مثال، استرس ناشی از آماده شدن برای یک مسابقه یا امتحان می‌تواند انگیزه ایجاد کرده و عملکرد کودک را بهبود بخشد. این نوع استرس اغلب کوتاه‌مدت بوده و احساس موفقیت پس از آن باعث افزایش اعتماد به نفس کودک می‌شود.

استرس بد: چه زمانی استرس می تواند مضر باشد؟

استرس بد (Distress) زمانی رخ می‌دهد که فشار روانی بیش از حد یا طولانی‌مدت باشد. برای مثال، نگرانی از مشکلات خانوادگی یا قلدری در مدرسه می‌تواند به استرس مضر تبدیل شده و با علائمی مثل اختلال در خواب، تمرکز یا حتی مشکلات جسمی مانند سردرد و دل‌درد همراه شود. این نوع استرس اثرات منفی طولانی‌مدتی بر سلامت روان کودک خواهد داشت.

استرس در کودکان و نوجوانان

استرس در کودکان و نوجوانان در واقعی یک واکنش طبیعی به چالش‌ها و تغییرات محیطی است که در سطوح متعادل می‌تواند محرکی برای یادگیری و سازگاری باشد. 

اما در مقابل آن، استرس شدید یا طولانی‌مدت می‌تواند به مشکلات روانی و حتی جسمانی مانند اضطراب، افسردگی، کاهش تمرکز یا حتی اختلالات خواب منجر شود. 

علل اصلی استرس در کودکان و نوجوانان با توجه به حساسیت‌های روحی شامل مشکلات خانوادگی یا تجربیات آسیب‌زا مثل فشارهای تحصیلی، تغییرات اجتماعی و مانند این موارد باشد.

علائم و نشانه های استرس در کودکان

علائم و نشانه‌های استرس در کودکان بسته به سن و ویژگی‌های فردی، متفاوت است. بر اساس منابع معتبر، علائم شایع استرس کودکان می‌تواند به شکل روحی یا جسمی بروز کند: 

علائم بدنی استرس در کودکان

علائم بدنی استرس در کودکان، به دلیل فشارهای روانی، با علائم بدنی همراه است. چون بدن با افزایش سطح هورمون‌های استرس به این مدل فشارهای روانی پاسخ می‌دهد. 

این علائم مشابه بیماری‌های جسمی، اما با منشأ مشکلات روانی است. برخی از رایج‌ترین نشانه‌های بدنی استرس عبارتند از:

• سردرد یا معده‌درد مکرر بدون علت در سلامتی بدن
• تغییرات در الگوی خواب (بی‌خوابی یا کابوس)
• افزایش یا کاهش اشتها
• خستگی مفرط یا ضعف عضلانی
• تپش قلب، فشار در قفسه سینه یا تنگی نفس
• لرزش بدن یا تعریق بیش از حد

نشانه های احساسی و روانی استرس در کودکان

استرس علاوه بر تأثیرات فیزیکی، می‌تواند به‌طور مستقیم احساسات و سلامت روان کودک را تحت تأثیر قرار دهد. نشانه‌های احساسی و روانی استرس در کودکان اغلب اضطراب، نگرانی یا عدم توانایی در مقابله با فشارها هستند. رایج‌ترین نشانه‌های احساسی و روانی شامل:

• تحریک‌پذیری یا زودرنجی غیرمعمول
• احساس نگرانی مداوم یا ترس‌های بی‌دلیل
• رفتارهای پرخاشگرانه یا تهاجمی
• انزواطلبی یا کاهش تمایل به فعالیت‌های اجتماعی
• افت تمرکز و کاهش عملکرد تحصیلی
• بازگشت به رفتارهای کودکانه، مانند مکیدن انگشت یا چسبیدن به والدین
• احساس گناه، شرم یا سرزنش خود

تشخیص استرس در کودکان 4 تا 7 ساله

کودکان به دلیل تغییرات محیطی یا نیازهای احساسی گاهی دچار استرس می‌شوند که اگر به موقع شناسایی و مدیریت نشود، می‌تواند تأثیرات بلندمدتی بر رشد عاطفی و روانی آن‌ها گذاشته یا حتی مشکلات جسمی ایجاد کند. والدین و معلمان باید به این علائم توجه کنند.

مثلا کودکان بی‌دلیل از سردرد و دل‌درد شکایت می‌کنند. کاهش یا افزایش اشتها، مشکلات خواب از جمله کابوس‌های شبانه، خستگی مفرط یا انرژی نداشتن برای کارهای مورد علاقه. 

از طرفی دیگر، تغییرات شدید خلق و خو، مانند گریه‌های بی‌دلیل یا عصبانیت‌های ناگهانی، کناره‌گیری از دوستان و فعالیت‌های مورد علاقه، افزایش وابستگی به والدین یا مراقبان و نهایتا رفتارهای غیرمعمول مانند مکیدن انگشت یا بی‌اختیاری ادراری از مواردی است که نشان می‌دهد کودکان دچار استرس شده‌اند.

تشخیص استرس در کودکان ابتدایی و در سنین مدرسه 

تشخیص استرس در کودکان سنین مدرسه، خیلی راحت‌تر است چون با تغییرات رفتاری و احساسات روزمره می‌توان به آن پی‌برد. به طور خاص، در این سنین، کودک بیش از حد معمول شکایت می‌کند، از مدرسه ناراضی باشد یا بیشتر از گذشته به والدین وابسته شود. 

علاوه بر این، رفتار تهاجمی یا ناتوانی در کنترل احساسات، مشکلات جسمی مثل سردرد و دل‌درد برای تشخیص استرس در کودکان ابتدایی و در سنین مدرسه کمک کننده‌است. 

تشخیص استرس در کودکان ۷ تا ۱۰ ساله

تشخیص استرس در کودکان ۷ تا ۱۰ ساله می‌تواند از طریق علائم رفتاری و کلامی مشخص شود. در این سن، کودکان قادرند احساسات خود را به زبان بیاورند، اما این احساسات ممکن است به صورت نارضایتی یا عصبانیت بروز پیدا کنند. 

از جمله نشانه‌های استرس در کودکان می‌توان به نگرانی‌های مکرر، تغییر در رفتارهای اجتماعی، شکایت از مدرسه، احساس بی‌حوصلگی یا عدم لذت از فعالیت‌ها و تغییرات در رفتارهای معمولی اشاره کرد. 

همچنین، والدین از کودکانی که دچار استرس هستند، ممکن است با خودگویی‌های منفی مانند «من احمقم» یا «دیگر هیچ چیزی سرگرم‌کننده نیست» مواجه شوند​.

تشخیص استرس در نوجوانان ۱۰ تا ۱۳ ساله

استرس در نوجوانان 10 تا 13 ساله، ممکن است به صورت تغییرات در علایق یا افزایش رفتارهای پرخاشگرانه نیز بروز کند. اگر این علائم در نوجوانان دیده شود، به وضوح نیاز به توجه و پشتیبانی دارند. برای تشخیص استرس در رده سنی 10 تا 13 سال موارد زیر را بررسی کنید: 

• نگرانی‌های مکرر
• تغییرات در رفتار اجتماعی
• اضطراب در مورد امتحانات یا روابط دوستانه
• خواب نامنظم
• نارضایتی از همه چیز
• عدم تمرکز 
• تغییر رفتارهای غذایی 

تشخیص استرس در نوجوانان 13 ساله و بزرگتر

نوجوانان با مسائل متعددی دست و پنجه نرم می‌کنند. دوران دبیرستان زمانی است که روابط با همسالان معمولاً از اهمیت بیشتری نسبت به روابط خانوادگی برخوردار است و این باعث ایجاد چالش‌‌های اضافی برای نوجوانان می‌شود. از سری علائم تشخیص استرس در نوجوانان: 

• خستگی و تمام روز خوابیدن
• رفت و آمدهای دیروقت
• افسردگی
• احساس درماندگی و ناامیدی
• اضطراب
• بی‌علاقگی به فعالیت‌های قبلی و کناره‌گیری از خانواده و منزوی شدن

راه های درمان و مقابله با استرس در کودکان

برای مقابله با استرس در کودکان، چندین روش علمی و کاربردی وجود دارد که می‌تواند کمک‌کننده باشد و در سایت خانم دکتر کوثر یاوری به آن اشاره شده است و ما نیز در این مطلب به آن ها اشاره می نماییم:

راه‌های درمان استرس کودکان: 1. منشا و دلایل ایجاد استرس در کودکان را بیابید

استرس کودکان می‌تواند به دلیل تغییرات محیطی (مانند جابه‌جایی، طلاق والدین یا مرگ عزیزان)، فشارهای اجتماعی (مانند مشکلات مدرسه یا دوستان)، بیماری‌های جسمی یا اضطراب‌های داخلی (مانند احساس ناتوانی یا نگرانی‌های اجتماعی) ایجاد شود.

راه مقابله با استرس کودکان: 2. با مهربانی پاسخ دهید

کودکان به حمایت و درک نیاز دارند. واکنش‌های مهربانانه و توجه به احساسات آن‌ها باعث می‌شود تا استرس کاهش یابد.

راه‌ درمان استرس کودکان: 3. الگو باشید

والدین باید رفتار مثبت و مدیریت استرس خود را به کودکان نشان دهند، زیرا کودکان از رفتار و واکنش‌های والدین خود الگو می‌گیرند.

راه مقابله با استرس کودکان: 4. مثبت اندیشی را برای مقابله با استرس در کودکان تشویق کنید

 ایجاد نگرش مثبت به کودکان کمک می‌کند تا چالش‌ها را به‌عنوان فرصت‌های رشد ببینند. تقویت جملات مثبت و تشویق به تلاش، استرس را کاهش می‌دهد.

راه‌های درمان استرس کودکان: 5. عادات سالم حمایت کنید

تغذیه سالم، خواب کافی و فعالیت بدنی منظم از جمله عادات اساسی برای کاهش استرس در کودکان هستند. کودکانی که عادات سالم دارند، بیشتر قادر به مقابله با استرس هستند.

راه مقابله با استرس کودکان: 6. ایجاد روتین و ثبات

کودکان در محیط‌هایی با قوانین ثابت احساس امنیت بیشتری دارند. داشتن یک برنامه روزانه منظم می‌تواند به کاهش استرس کمک کند.

راه‌ درمان استرس کودکان: 7. تشویق به بیان احساسات

کمک به کودکان برای بیان نگرانی‌ها و احساساتشان به زبان ساده، به آنها در مدیریت استرس کمک می‌کند.

راه مقابله با استرس کودکان: 8. محدود کردن استرس‌های اضافی

حذف فشارهای اضافی، مانند تکالیف زیاد یا فعالیت‌های پر استرس، می‌تواند در کاهش بار روانی کودک موثر باشد.

چگونه والدین می‌توانند به کاهش استرس در کودکان کمک کنند؟

والدین نقش مهمی در کاهش استرس کودکان دارند. برخی روش‌های مؤثر شامل:

1. حل مسئله به شیوه صحیح

با مشاوره و گفتگو، والدین می‌توانند به کودکان کمک کنند تا روش‌های درست مقابله با استرس را بیاموزند.

2. مشارکت دادن کودک در حل مسائل

مشارکت دادن کودکان در حل مسئله، اعتماد به نفس کودک را تقویت کرده و مهارت‌های مدیریت استرس را بهبود می‌بخشد.

3. افزایش سواد رسانه‌ای

محدود کردن زمان استفاده از موبایل و کمک به کودکان برای مدیریت رسانه‌ها.

4. تقویت عزت‌نفس و محبت

به کودکان آموزش دهید که اشتباهات بخش طبیعی از یادگیری هستند و محبت کنید تا احساس امنیت کنند.

درمان دارویی استرس کودکان 

درمان استرس در کودکان اغلب شامل ترکیبی از دارو و درمان‌های غیر دارویی است که بستگی به شدت و علت استرس دارد. 

داروهای ضد افسردگی برای تنظیم خلق و خو و کاهش علائم اضطراب و افسردگی، داروهای ضد اضطراب برای کاهش علائم اضطراب و بتابلوکرها برای درمان علائم فیزیکی مانند ضربان قلب سریع استفاده می‌شوند. 

علاوه بر دارو، درمان‌های شناختی-رفتاری و بازی درمانی می‌توانند به کودکان در مدیریت استرس کمک کنند. در نهایت، بهترین درمان استرس در کودکان باید با مشاوره متخصص تعیین شود.

عوارض استرس در کودکان 

عوارض استرس در کودکان می‌تواند بر جنبه‌های مختلف سلامت جسمی، روانی و اجتماعی تأثیر بگذارد. 

برخی از این عوارض شامل مشکلات جسمی مانند سردرد، معده درد، خستگی و تغییرات در اشتها است. 

همچنین استرس مزمن می‌تواند منجر به اختلالات روانی مانند اضطراب و افسردگی، مشکلات رفتاری مانند پرخاشگری، سرکشی و افت تحصیلی شود. در دراز مدت، استرس می‌تواند به مشکلات اجتماعی و خطر سوء مصرف مواد نیز منجر گردد.

چه زمانی برای مقابله با استرس کودکان باید از متخصصین و روان پزشکان کمک گرفت؟ 

مراجعه به به متخصصین و روانپزشکان برای مقابله با استرس کودکان، وقتی است که بر عملکرد روزمره او تأثیر منفی بگذارد. 

این موارد شامل تغییرات قابل توجه در رفتار، مشکل در خواب یا تغذیه، افزایش اضطراب یا افسردگی، یا بروز مشکلات در روابط اجتماعی و تحصیلی است. 

همچنین اگر استرس کودک طولانی‌مدت باشد یا نشانه‌های فیزیکی و روانی شدیدی بروز دهد، مراجعه به روانشناس یا روانپزشک ضروری است.

دلایل اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) در کودکان

• تصادف شدید و جراحت
• تجاوز جنسی
• از دست دادن والدین
• خشونت و ضرب‌وجرح
• مورد تنفر یا تهدید قرار گرفتن

روش های درمان اختلال PTSD 

سوالات مهم در خصوص استرس کودکان

در این بخش به سوالات پرتکرار پاسخ داده‌می‌شود: 

علائم جسمی استرس در کودکان چگونه است؟

استرس در کودکان می‌تواند خود را به شکل علائم جسمی مختلفی نشان دهد. این علائم به طور عمده شامل: 

• شب ادراری 
• سردرد یا دل‌درد
• اختلال در اشتها 
• کابوس شبانه

کدام یک از کودکان بیشتر در معرض ابتلا به استرس قرار دارند؟

از آنجاییکه روحیه کودکان خیلی حساس است، بیشتر از دیگران در معرض استرس قرار می‌گیرند. مشکلاتی مثل طلاق، کودکان قربانی آزار جسمی و روانی، مشکلات اقتصادی، بیماری‌های جدی خانواده و درگیری‌های مکرر بین والدین و مشکلات تحصیلی روحیه‌ی کودکان را بسیار آزار داده و باعث استرس و اضطراب می‌شود. 

چه مدت زمان نیاز است تا استرس در کودکان درمان شود؟

درمان استرس کودکان با توجه به شدت استرس،  شناسایی سریع علل و انتخاب درمان مناسب آن بستگی دارد. البته شخصیت کودک و حمایت محیطی و خانوادگی از سری مواردی است که به پیشرفت درمان استرس در کودکان کمک می‌کند.

منابع: kidsmindsmatter, unicef, mayoclinichealthsystem, kidshealth