تاثیر فضای مجازی بر هوش کودک

تاثیر فضای مجازی بر هوش کودک

اگر شما هم پدر و مادر باشید بارها برایتان پیش آمده که با این سوالات مواجه شوید آیا اینکه امکاناتی نظیر تبلت، گوشی یا رایانه را در اختیار کودکم قرار می دهم باعث صدمه زدن به او می شود یا در رشد او موثر است. تا چه حد و به چه شکل باید این امکانات را در اختیار او قرار دهم ؟ اصلا آیا این کار روی رشد هوشی وی اثر مثبت خواهد گذاشت؟ چکار کنم که هوش فرزندم افزایش پیدا کند؟
در این مطلب به تاثیر فضای مجازی در هوش هیجانی ، هوش اخلاقی و اجتماعی بودن کودک خواهیم پرداخت.

تعریف هوش

در ابتدا می بایست تعریف هوش و دسته بندی آن را مطرح کنیم:

هوش را می توان توانایی شخص برای تفکر و عملکرد معقول و منطقی تعریف کرد.

اکثر روان‌شناسان بر این عقیده هستند که میزان هوش به دو عامل ژن و محیط بستگی دارد؛ در واقع بخشی از هوش از طریق ژن به کودک منتقل شده و قابل تغییر نیست اما بخش دیگر آن از طریق محیط می‌تواند تضعیف و تقویت شود.

هوش به سه دسته هوش عقلانی ، هیجانی و اخلاقی یا معنوی تقسیم می شود.

هوش عقلانی (IQ):

این هوش مربوط به مهارت های منطقی و زبانشناسی ماست که در حال حاضر بیش از سایر هوش ها به عنوان ملاک موفقیت آموزشی محسوب می شود و مناسب حل مساله ریاضی و منطقی است.

هوش عاطفی یا هیجانی (EQ):

به افراد کمک می کند عواطف خود و دیگران را مدیریت کنند. این هوش در موفقیت حرفه ای و شخصی فرد بسیار موثر است و آنها را در برقراری ارتباط یاری می دهد و تا حدی از قابلیت پیشگویی نیز برخوردار است.

هوش معنوی یا هوش اخلاقی:

بیانگر آن است که در روابط اجتماعی چه عملی مناسب و چه عملی نامناسب است؛ فرد احساسات دیگران را درک کرده ، با آنها همدلی نموده ، و مسئولیت کارهای خویش را می پذیرد .

راه های افزایش هوش

عمده‌ی روان‌شناسان نیز بر این عقیده هستند که موثرترین دوره در رشد هوش، دوران کودکی است. در خصوص راه‌های افزایش هوش کودکان اتفاق نظری وجود ندارد اما در این‌جا به چند روش که در میان بسیاری از روان‌شناسان مشترک است می‌پردازیم و سپس بررسی خواهیم کرد که آیا فضای مجازی می‌تواند این امکان را برای کاربران و کودکان فراهم کند یا خیر.

۱. بازی

بسیاری از روان‌شناسان کودک معتقدند که آزادی کودک در انجام بازی‌ها نظیر بازی‌هایی که مکانیکی و بدون خشونت هستند و قدرت تفکر خلاقانه وی را درگیر می‌کند ، اهمیت بسیار زیادی دارد.

به نظر می‌رسد در دوران کودکی استفاده از بازی‌های کامپیوتری –اگر بدون خشونت باشد- آسیبی به هوش و تفکر خلاقه‌ی کودک وارد نکند اما به صورت قطعی هم نمی‌توان ادعا کرد که در رشد کودک موثر می باشد زیرا معمولا این بازی‌ها بدون دخالت والدین و با رها گذاشتن کودکان صورت می‌گیرد و نقش راهبری و راهنمایی والدین در آن به میزان زیادی کم‌رنگ می‌شود.

لازم به توجه است اگر قرار است کودکان مشغول بازی های رایانه ای شوند، بهتر است در میان انواع بازی های رایانه ای، آنها را به بازی های رایانه ای فکری سرگرم کنیم.

۲. صحبت کردن با کودک

از جمله عواملی که بسیاری از روان‌شناسان کودک بر آن تاکید دارند، صحبت کردن با کودک است. توانایی‌های کلامی کودک هنگامی که والدین وی با او صحبت می‌کنند و او مورد خطاب قرار می‌گیرد رشد پیدا می‌کند. به علاوه، کودک در شناخت اشیاء تواناتر می‌شود. به نظر می‌رسد فضای مجازی، پتانسیل های فضای حقیقی را ندارد تا بتواند به واکنش‌های کودک در هنگام صحبت کردن با وی، پاسخ مثبتی ارائه دهد.

۳. کتاب‌خواندن

یکی از روش‌های موثر در تقویت هوش کودکان کتاب خواندن برای آن‌هاست. به این معنی که والدین باید برای کودکان خود کتاب‌ها را با صدای بلند بخوانند. این مورد هم در تقویت نیم‌کره‌ی چپ کودک موثر است و هم توانایی‌های کلامی وی را تقویت می‌کند. از آن‌جایی که تقویت توانایی‌های کلامی کودک به تقویت بخش منطقی ذهن کودک کمک می‌کند، می‌تواند نقش مهمی در رشد تفکر خلاقه‌ی کودک و همین‌طور توانایی تکلم وی داشته باشد. کتاب های صوتی و کتاب های تعاملی کودکان، که اخیرا در فضای مجازی منتشر شده اند، در این زمینه به کودکان کمک بسزایی می کنند.

مطالعه بیشتر: تاثیر قصه بر نوزاد و کودک

۴. نام ‌گذاری بر روی اشیاء

این توانایی به شناسایی زودتر اشیاء و شناخت ماهیت آن‌ها توسط کودک کمک می‌کند. به علاوه کودک سریع‌تر می‌آموزد که هر یک از اشیایی که در دنیای اطراف او وجود دارد به سبب تفاوت‌هایی که دارند دارای ماهیت و به تبع آن نام متفاوتی هستند. این موضوع از این جهت دارای اهمیت بسیاری است که تفاوت‌ها در دنیای واقعی به این صورت برای کودک روشن و آشکار می‌شود و می‌تواند میان اشیاء تمایز قائل شود.

در فضای مجازی و به خصوص فضاهایی که مخصوص کودکان طراحی می‌شوند (مثلا سایت‌های مربوط به کودکان یا بازی‌های کودکان زیر پنج سال) شکل اشیاء را به اشکالی ساده‌تر تقلیل می‌دهند تا به این واسطه تشخیص و شناسایی تفاوت‌های موجود میان اشیاء برای آن‌ها ساده‌تر باشد. از این جهت می‌توان گفت که فضای مجازی، در رشد و تقویت توانایی کودکان در اسم‌‌گذاری بر روی اشیاء موثر و مفید است.

البته باید توجه داشت که فضای مجازی باید به عنوان مکمل در شناخت اشیاء توسط کودکان به کار رود. در واقع کودکان در کنار شکل ساده‌شده‌ی اشیاء موجود در اطراف آن‌ها باید بتوانند شکل اصلی آن‌ها را هم در دنیای واقعی ببینند تا به تطبیق کامل نام و شکل اشیاء دست پیدا کنند.

۵. حفظ توجه کامل به کودکان

کودکان چه از نظر نیازهای مادی و چه از نظر نیازهای روانی و عاطفی‌ای که دارند نیازمند توجه کامل هستند. از این جهت می‌توان گفت توجه درست و کامل به کودک می‌تواند تمامی این نیازها را پوشش دهد. در فضای مجازی، شکل توجه به کودک از یک شخصیت حقیقی به شخصیتی مجازی تبدیل می‌شود که کودک توانایی درک مختصات آن را ندارد. علاوه بر این‌ کودک نیاز به لمس محبت و شناسایی منبع آن دارد که دریافت این مهم در فضای مجازی امکان‌پذیر نیست.

در سال های اخیر، با رشد فناوری های ارتباطی نوظهور، انتظار می رفت که فاصله ها و ارتباطات میان افراد نزدیک تر شود اما متاسفانه به دلیل استفاده نامناسب از فضای اینترنت،کانون خانواده هم دستخوش تغییراتی شده و پدیده ای به نام اعتیاد اینترنتی رواج پیدا کرده است، پدیده ای که عوارض و مشخصه یکسانی میان همه افراد دارد و والدین هم از این قاعده مستثنا نیستند.

برای درک تاثیر فضای مجازی بر هوش کودک باید بدانیم اعتیاد به فضای مجازی پیامدهای مختلفی را برای فرد و خانواده به همراه دارد که از آن جمله می توان به ایجاد اختلال در روابط بین فردی، تغییر در سبک زندگی، نشان دادن علایم وسواس گونه مانند چِک کردن مداوم شبکه های اجتماعی، تغییر در الگوی زمان خواب و بیداری و همچنین نادیده گرفتن مسوولیت های فرد در مقابل خانواده اشاره کرد.

خانواده نخستین و مهمترین اجتماعی است که کودک در آن حضور دارد؛ تاثیر والدین بر کودک تا حدی است که می تواند بر عوامل ارثی از جمله میزان هوش، خلق و خوی و سایر ویژگی های ژنتیکی کودک تاثیری چشمگیر داشته باشد و این اثر به راحتی مسیر زندگی کودک را تغییر خواهد داد.

والدینی که بیشتر وقت خود را در فضای مجازی می گذرانند زمانی برای تاثیر بر رشد کودک ندارند.

کودک از والدینِ خود، یاد می گیرد چگونه راه برود، چگونه حرف بزند و چگونه مفید و موثر باشد؛ همه اینها نیازمند صرف زمان توسط والدینی تاثیرگذار و دقیق است. والدینی که بیشتر زمان خود را در فضای مجازی می گذرانند، نه تنها زمانی برای تاثیر بر رشد کودک ندارند، بلکه این سبک زندگی را به کودک خود نیز انتقال می دهند. به عبارت دیگر ، تعامل موثر والدین و فرزندان در رشد مهارت های عاطفی، روانی، اجتماعی و تحصیلی نقشی اساسی ایفا می کند؛ کودکانی که از جانب والدین مورد غفلت قرار می گیرند دچار خود کم بینی می شوند؛ این کودکان ادراکی نادرست از خود خواهند داشت و در نتیجه در روابط اجتماعی دچار مشکل می شوند. مجموعه این عوامل، پرخاشگری را در کودک تقویت می کند و در سنین بالاتر باعث بروز رفتارهایی ضد اجتماعی می شود.

قابل توجه است زمینه اولیه گرایش افراد به دنیای مجازی، داشتن زمانی آزاد از یک طرف و نداشتن برنامه ای برای این زمان از طرف دیگر است؛ افراد در این شرایط، بی هدف وارد فضای مجازی می شوند و شروع به پرسه زدن در شبکه های اجتماعی مختلف می کنند؛ این کار تبدیل به عادت شده و تکرار می شود. برای ترک این عادت، برنامه ریزی برای جایگزین کردن فعالیت های مختلف و به همان اندازه جذاب می تواند موثر باشد. از طرفی دیگر، لازم است افراد خانواده، زمانی مشخص، محدود و تعریف شده برای استفاده از فضای مجازی داشته باشند.

والدین الگوی فرزندان در استفاده از فضای مجازی

پدر و مادری که خود را در فضای مجازی محصور کرده یا به نوعی زمان زیادی را در آن می گذرانند، به مثابه الگوهایی هستند که فرزندان با مشاهده آنان، الگو برداری می کنند و تغییرات رفتاری تازه ای از خود بروز می دهند.

ضمن این که وقت گذرانی در فضای مجازی، موجب غفلت والدین از نیازهای کودکان و سرخوردگی آنان می شود. «به هر حال فرزندان از دو طریق آسیب خواهند دید: از یک سو فرصت صمیمیت، گفت و گو و بسیاری از تعاملات والدین فرزندی را از دست می دهند و از سویی دیگر نیازهای تحصیلی، اجتماعی و عاطفی شان تامین نمی شود که بسیاری از این غفلت ها، عامل رشد خشونت های رفتاری ، خود کم بینی، عدم جسارت در برابر مشکلات و احساس عدم پذیرش در میان خانواده و همسالان است.

راهکار اجتناب از این مسایل، بها دادن به هرچیزی در جای و اندازه خود و دوری از افراط و تفریط است. بدیهی است که فضای مجازی اگر به صورت مناسب، مورد استفاده قرار بگیرد می تواند جایی برای یادگیری و تعامل اجتماعی باشد اما هرچقدر هم مفید باشد، نباید شانس داشتن فرزندان سالم را از والدین بگیرد.

تاثیر فضای مجازی بر کودک

علاوه بر تاثیر فضای مجازی بر هوش کودک در ذیل برخی از مضرات استفاده از فضای مجازی و راهکارهای مقابله با آن را بر می شمریم:

۱. مواجهه تصادفی و ناخواسته کودکان با محتواهای مستهجن و غیر اخلاقی

فضای مجازی متاسفانه به مجالی برای نشر و تولید انبوهی از محتواهای غیراخلاقی بدل شده است و بدلیل بازدید بسیار بالای کاربران از این محتواها، به راحتی از طریق موتورهای جستجو اینترنتی قابل دسترسی بوده و حتی از طریق آنان این محتواها پیشنهاد نیز میشوند، به نحوی که ممکن است کودک با جستجوی کلمه یا کلماتی که از دید او حتی معنای نادرستی ندارند، به واژه های غیر اخلاقی دیگر مرتبط شده و با آنان آشنا شود و جستجو را بیشتر ادامه دهد. به همین دلیل بهتر است که برای جستجو از موتورهای امن تری غیر از گوگل برای کودکان استفاده نماییم که در زیر با دو نمونه آشنا خواهیم شد.

موتور جستجوی کودکان safesearch kids

این سایت همان طور که گفته شد یک موتور جستجوی امن و مخصوص برای کودکان است که توسط google توسعه داده شده و دارای قابلیت های جالب و بی شماری برای استفاده کودکان است و والدین می توانند این سایت را به عنوان homepage برای مرور گر خود قرار دهند تا به محض ورود کودکان به اینترنت، این صفحه برای آن ها نمایان شود و از این طریق به سرچ و گشت و گذار امن در اینترنت بپردازند.

این موتور جستجو دارای قابلیت هایی چون امکان جستجو در میان سایت های امن، عکس های انیمیشن جذاب برای کودکان، نرم افزارهای امنیتی برای کودکان، نرم افزارهای موبایل برای کودکان و … دیگر گزینه های مناسب و جذاب برای کودکان است.

موتور جستجوی کودکان KidRex

در سال 2013 موتور جستجوی کودکان KidRex به عنوان یکی از 50 وب سایت برتر دنیا شناخته شد و تاکنون توانسته موفقیت های بسیاری را در این زمینه کسب نماید. KidRex در حقیقت یک موتور جستجو طراحی شده توسط گوگل می باشد که فقط محتوای مخصوص کودکان را جستجو کرده و در این زمینه اجازه دسترسی به وب سایت ها و یا منابعی را که برای کودکان مناسب نیستند، نخواهد داد. موتور جستجوی کودکان KidRex ، با استفاده از الگوریتم های خود در جستجوی عبارات مورد نظر کاربر، فقط نتایجی را نمایش می دهد که برای قشر کودک و نوجوان مناسب باشد.

موتور جستجوی کودکان KidRex ، در برابر جستجوی عباراتی که حاوی کلمات خشونت آمیز و یا غیر اخلاقی و مبتذل باشند، هیچ صفحه ای را نمایش نخواهد داد و از این لحاظ دارای امنیت بسیار زیادی می باشد. همچنین در تنظیمات پیشرفته این موتور جستجو، می توان حالاتی را در زمینه ایمن تر شدن آن ایجاد کرد تا فضای محدودتری را در اختیار فرزندان خود قرار دهیم.

موتور جستجوی کودکان Kidrex که در جستجوی فارسی نیز بسیار هوشمند عمل می کند، می تواند یک انتخاب خوب برای پدر و مادرهای ایرانی باشد تا از فرزندان خود در فضای مجازی، مراقبت بیشتری به عمل آورند. کار با موتور جستجوی کودکان کیدرکس، همانند کار با موتور جستجوی اصلی گوگل بوده و برای استفاده از آن کافی است عبارت مورد نظر خود را در نوار مربوطه وارد کنید تا نتایج جستجو در چند ثانیه نشان داده شود

۲. آزارگری اینترنتی

آزارگری اینترنتی یکی از آسیبهای جدی است SPAM (هرز نامه) را امروزه اغلب اهالی دهکده جهانی، به عنوان یک مزاحم می‌شناسد. حال، اگر فردی مثل یک هرزنامه، مزاحم خلوت شخص در دنیای سایبر شود، در واقع به آزارگری سایبرنتیک پرداخته است.

طبق برآوردها حدود ۴۰ درصد کودکان و نوجوانانی که در شبکه‌های اجتماعی حضور فعال دارند با این تهدید مواجه شده‌اند. آموزش بهترین راه پیشگیری قبل از برخورد کودکان با غریبه های مجازی است که ایمنی بهتری را فراهم می آورد.

از آنها خواسته شود وقتی با فایل SPAM مواجه می شوند آن را باز نکنند یا با افرادی که نمی شناسند ارتباط نگیرند.

مطالعه بیشتر: کودک آزاری

۳. ارتباط تصویری

برقراری ارتباط تصویری با بیگانگان از آسیبهای جدی است که زمینه سوء استفاده های مختلف از کودکان را از طریق نقض حریم خصوصی خانواده و کودک و نوجوان ایجاد می نماید. چرا که کودکان و نوجوانان ظرفیت بیشتری را برای برقراری ارتباط آسان با افراد سودجو در فضای مجازی دارند، به همین دلیل نیز زودتر اعتماد نموده و بیشتر فریب می خورند.

برای پیشگیری از این آسیب بهتر است علیرغم نظارت بر روابط آنان در فضای مجازی، به آنان آموزش داده و خطرات اینگونه روابط را به آنان گوشزد نماییم.

۴. ملاقات بیرون از فضای مجازی

امکان ملاقاتهای خارج از کنترل خانواده برای کودک با همسالان و یا بزرگسالانی که کودک آنان را نمی شناسد.

کودک از طریق فضاهای بدون کنترل موجود می تواند با اشخاصی که ممکن است دوستان تحریم شده توسط خانواده باشند و یا اشخاصی که خانواده شناختی نسبت به آنان ندارند، ارتباط برقرار کنند. بهتر است که به ارتباط کودکان در فضای مجازی و اشخاصی که با آنان مرتبط هستند نظارت کرده و خطرات برقراری ارتباط های نامتعارف با بیگانگان را به آنان آموزش دهید.

باید توجه داشت نظارت والدین با چک کردن ابزارهایی که کودک برای برقراری ارتباط با فضای مجازی استفاده می کند گه گاه در حضور او و گهگاه در زمانی که حضور ندارد ،انجام شود.

۵. محتوای نامناسب

آشنایی کودکان با محتواهای فکری و هیجانی که با سن و اطلاعات و نیز آموزه های تربیتی آنان تناسب و سازگاری ندارد. فضای مجازی انبوهی از محتواهای مختلف با موضوعات گوناگون از مسائل جنسی گرفته تا روابط نامشروع و یا محتواهای خشونت آمیز و … را در خود دارد. محتواهایی که هنوز کودک به دلیل شرایط سنی نمی تواند درکی نسبت به آنان داشته باشد و نباید از آنان مطلع شود. اما هوش هیجانی کودک او را به جستجو سوق می دهد.

بهتر است بر استفاده آنان در این خصوص نظارت کامل داشته باشیم و آنان از کنجکاوی در خصوص این موارد بر حذر داریم.

در پایان بهتر است خانواده ها با وجود تهدیدات و خطرات مهمی که کودکان با آنان در فضای مجازی روبه رو هستند، در استفاده آنان از وسائل مختلفی چون تلفن های همراه هوشمند که به راحتی امکان استفاده از فضای مجازی را می دهد محتاطانه تر عمل کنند و هشیار باشند که فضای مجازی، همیشه امن نیست.

همچنین پیشنهاد می شود به فضای مجازی به عنوان نوعی ابزار در زمینه‌ی تقویت رشد کودکان نگریسته شود. به این معنی که والدین، کارهایی را که توسط متخصصین روان‌شناسی کودکان تاکید و تایید می‌شود، انجام دهند و از فضای مجازی به عنوان ابزار و وسیله‌ای که می‌تواند در این راستا کمک‌های بزرگی به آن‌ها کند، استفاده کنند.

در واقع باید به فضای مجازی به عنوان فضایی مکمل برای تربیت و رشد قوای ذهنی کودک نگاه کرد و نه به عنوان فضایی که می‌توان تمامی اطلاعات را از آن کسب نموده ، نیازهای کودک را به واسطه‌ی آن مرتفع و امکان ارتباط مثبت و موثر را در کودک تقویت کرد.

توجه داشته باشید که تربیت فرزند و تقویت قوای ذهنی وی، فعالیتی زمان‌بر و در عین حال با اهمیت است که والدین باید بتوانند تمامی قوای خود را بر روی آن متمرکز کرده تا نتیجه‌ی مناسب را دریافت کنند.
در واقع والدین باید بتوانند با فراهم کردن محیطی مناسب برای کودکان آن‌ها را آماده‌ی حضور در اجتماعات بزرگ‌تر نمایند و در عین حال قدرت تصمیم‌گیری مستقل و فارغ از شرایط و نظرات دیگران را به آن‌ها اعطا نمایند.

مطالعه بیشتر: استفاده از فضای مجازی و استفاده بیش از حد نوجوانان