احساس حقارت در کودکان یا خود کم بینی کودک
احساس حقارت در کودکان یا خود کم بینی کودک، بر طبق گفته آدلر در تمامی آدمیان وجود دارد. این احساس می تواند آنها را به سمت رشد رهنمون سازد. اما زمانی این موضوع به آسیب تبدیل می گردد که احساس حقارت تبدیل به عقده حقارت شود. اگر این مساله در دوره کودکی رخ دهد و مزمن گردد نتایجی غیر قابل جبران در بزرگسالی پدید می آورد. و یا به سختی قابل جبران است که می تواند هم به خود کودک، خانواده و چه بسا جامعه آسیب بزند.
این مقاله قصد دارد تا شما خواننده ی عزیز را با احساس حقارت و خود کم بینی در کودکان آشنا کرده و دلایل پدیدار شدن و راه های درمان آن را برشمرد.
احساس حقارت چیست؟
احساس حقارت یا خود کم بینی، احساسی است که فرد در مقایسه خود با دیگران و جامعه ای که در آن زیست می کند، به واسطه عدم کفایت در ادراک و توانایی ها کسب می نماید. این احساس گاها توسط دریافت های شخصی یا القائات دیگران ایجاد می شود. از نظر پیاژه نیز احساس حقارت احساسی است که زاییده ترس و ناکامی می باشد و گه گاه موجب می شود فرد برای فرار از آنها به خیالات متوسل شود.
عقده حقارت چیست؟
فرد وقتی در کارهایی شرکت می کند؛ ضمن ارزیابی عملکرد خود در قیاس با دیگران ممکن است دچار احساس حقارت شود. او با خود مراوداتی نظیر اینکه چرا من از دیگران کمتر هستم؟ چرا هر چه تلاش می کنم به نتیجه نمیرسم ؟ و … دارد. هر چه این مراودات شدیدتر بوده و مدت طولانی تری تکرار گردد می تواند نشانه عقده حقارت باشد.
احساس حقارت موجب رشد اما عقده حقارت موجب بخل، نفرت، کینه ورزی و آزار رسانی به خود و دیگران می شود. کسانی که عقده حقارت دارند با اعمال ناصحیحی سعی در آرام سازی و کاهش تنش خود دارند.
مواردی که کودکان احساس حقارت می کنند:
1. شرایط روانی و جسمانی پایین تر نسبت به سایر کودکان
2. محروم بودن کودک از امکانات رفاهی
3. داشتن استعداد پایین در تحصیل
4. داشتن توانایی پایین در بازی، رقابت و مسابقه با سایر همسالان
نشانه های احساس حقارت در کودکان:
1. حالت ظاهری
کودکی که احساس حقارت دارد را می توان با حالت مغموم چهره، حالت نگهداری سر، حرکات بدن و سبک سخن گفتن تشخیص داد. مثلا او تنها، متزلزل و سست راه می رود و سر خود را پایین می گیرد.
2. رفتار کودکی که احساس حقارت دارد.
کودکی که احساس حقارت دارد از دو مکانیزم رفتاری گریز و ستیز استفاده می کند. او یا به واسطه حقارتش سعی می کند از جمع و رقابت با سایرین بگریزد. یا با سلطه جویی به کودکان کوچکتر، افراد ناتوان و حیوانات تلاش می کند که خشم خود را فروکش کند.
اگر کودک از طریق سلطه جویی نتواند خشم خود را فروکش کند ممکن است از مکانیزمهای لاف زنی و خیال پردازی و دروغگویی استفاده کند تا خود را آرام سازد.
3. احساسات
کودکی که احساس حقارت یا خود کم بینی دارد، به دلیل اینکه احساس ضعف می کند و در خود توانایی ابراز وجود نمی بیند؛ بسیاری از مواقع استعدادهایش را سرکوب می کند. گاها ترس از طرد شدن دارد و برای رهایی از آن اقدام به تملق، ریا، انتقام جویی و یا یافتن راههایی برای اثبات برتری خویش می کند.
مثلا وقتی می بیند مادر به خواهر کوچکترش بیشتر توجه می کند، ممکن است مثل خواهر کوچکش گریه و رفتار کند تا مادر به او توجه کند. یا خود را به بیماری بزند. همچنین قیافه مغرور به خود بگیرد و نشان دهد که اصلا برایش مهم نیست کسی به او توجه نمی کند. و یا مواقعی که مادر به خواهر کوچک توجه ندارد، خشم خود را بر سر او تخلیه کند.
4. احساس حقارت و رابطه با دیگران
بعضی از این کودکان خود را از جمع منفک می کنند. به دلیل اینکه نمی توانند نظر جمع را به سوی خود جلب کنند؛ به افراد قدرتمند وابسته می شوند و یا با کوچکترها بازی می کنند تا همواره برنده باشند.
اما برخی دیگر وقتی با ناکامی مواجه می شوند و توسط دیگران تحقیر می شوند، خشم خود را با تف کردن، پرخاشگری و تحقیر دیگران ابراز می کنند. آنها حتی خنده های دیگران را نیشخند برآورد می کنند و منتظر انتقام می شوند.
سن بروز احساس حقارت در کودکان
کودکان تا قبل از سن 3 سالگی به دلیل اینکه خود را بخشی از وجود مادر می دانند، با وجود اینکه موجودی ضعیف هستند، احساس حقارت یا خود کم بینی را درک نمی کنند. اما پس از 3 سالگی وقتی کودک از مادر متمایز شد و با ناکامی هایی مواجه گردید؛تازه با مفهوم احساس حقارت مواجه می شود. او متوجه می گردد که مادر و سایر بزرگسالان دیگر همیشه در دسترس نیستند و نیازهای او را برآورده نمی کنند.
با این وجود در سن 3 سالگی درک کودک از مساله احساس حقارت به دلیل رشد کم او شدید نیست. اما با افزایش سن این حس تشدید می شود و اگر به آن توجهی نگردد می تواند در دوره نوجوانی و بلوغ به اوج خود برسد و آثار جبران ناپذیری را به همراه داشته باشد.
احساس حقارت چه مزایای می تواند داشته باشد؟
احساس حقارت در کودکان تا زمانی که تبدیل به عقده حقارت نشده است می تواند سودمند باشد. زیرا تا زمانی که کودک ضعف را در خود احساس نکند، برای برطرف کردن یا جبران آن تلاشی نخواهد کرد. پس به عبارتی خود کم بینی کودک ، می تواند نیروی محرکه ای برای جبران تمامی ناکامی هایش باشد. به شرط اینکه از آن در مسیر درست و به شیوه صحیح استفاده شود.
معایب احساس حقارت در کودکان
احساس حقارت و خود کم بینی کودک می تواند مضراتی به همراه داشته باشد که در زیر به برخی از آنها اشاره می کنیم:
1. جنبه جسمانی
بی اشتهایی، انقباض عضلانی و بی خوابی مواردی است که در کودک ممکن است دیده شود.
2. جنبه روانی
کودکی که احساس یا عقده حقارت دارد در بسیاری از مواقع با خیالبافی حس ارزشمندی و مقتدر بودن را ایجاد می کند که خود همین موضوع جرات و شهامت ایجاد تغییر یا مواجه شدن با مسایل را از او می گیرد.
برخی از کودکان منزوی و افسرده می گردند و تمام تلاش خود را به کار می گیرند تا از کارهای دسته جمعی اجتناب کنند.
گاهی کودک میل به جبران شدید حس خود کم بینی دارد اما این امر امکان نیست. این خود موجب شدت بخشیدن به احساس حقارت می شود. مثلا کودکی که ضعف جسمانی نظیر کوتاه قد بودن یا ضعف شنوایی دارد و این مسئله خود را نپذیرفته، تلاش می کند پا به پای همسالان در فعالیتهای جمعی شرکت کند؛ اما با وجود میل زیاد برای جبران وقتی با سرخوردگی و ناکامی مواجه می شود بر احساس حقارت اش افزوده می شود.
3. جنبه احساسی
احساس حقارت یا خود کم بینی می تواند احساساتی نظیر ترس، درماندگی، محرومیت و ناکامی را در کودک ایجاد کند که همگی این موارد می تواند در آینده مستوجب اختلالات روانی، رفتاری و خلقی در کودک گردد. همچنین احساس خشم، کینه ورزی و انتقام جویی را در او پدیدار می سازد که می تواند موجب آزار رسانی کودک به خود و دیگران شود.
4. جنبه تحصیلی
کودکی که احساس حقارت دارد به دلیل اینکه در خیالات خود سیر می کند، سر کلاس تمرکز ندارد و همین عدم تمرکز بر روند یادگیری او تاثیر می گذارد. او وقتی با مساله ای مواجه می شود جرات ابراز و پرسش از معلم یا همسالان ندارد که همین موضوع باعث می شود که توانمندی ها و استعدادهایش رشد نکند.
5. بعد اجتماعی
مضرات احساس حقارت در کودکان و خود کم بینی در بعد اجتماعی بسیارند که در زیر به برخی اشاره می کنیم:
- عدم حضور یا ابراز وجود کودک در جمع
- زدن ماسک غرور برای پوشاندن احساس حقارت و داشتن رفتارهای تهاجمی
- مورد تجاوز قرار گرفتن کودک به دلیل حس ضعف و بی ارزشی یا عدم توانایی برای حفاظت از خود
- استفاده کودک از تملق و ریا برای پیش برد اهداف
- شکل گیری وابستگی کودک به دیگران که حتی برای انجام کوچک ترین کارها نیاز به نظر بزرگترها دارد.
پدر و مادر عزیز به شما پیشنهاد می کنیم فیلم پدر آن دیگری را ببینید. این فیلم حاوی نکاتی در مورد کودکان که در آنها احساس حقارت یا خود کم بینی وجود دارد است.
دلایل ایجاد احساس حقارت در کودکان و تداوم آن
1. علت جسمانی نظیر نقص عضو، نقص در زیبایی ظاهری بالاخص در دختران، حساسیت عضوی مثل ناراحتی های گوارشی و ضعف در بنیه جسمانی بالاخص در پسران، می تواند موجب احساس حقارت شود.
2. والدینی که به فرزند خود محبت نمی کنند یا تبعیض قایل می شوند، می توانند در او حس حقارت ایجاد کنند.
4. طلاق و فوت والدین
5. نازپرورده بار آمدن کودک و عدم تحمل ناکامی
6. خانواده هایی که با فقر مواجه هستند و کودکان نمی توانند امکانات رفاهی اعم از پوشش خوراک و اسباب بازی نظیر سایر همسالان داشته باشند.
7. کودکانی که والدین بالاخص مادر سلطه جو داشته اند و همواره با دستور و امر و نهی مواجه هستند و خواسته ها و نیازهایشان سرکوب شده است.
8. مقایسه شدن با همسالان
9. احساس بی ارزشی در اثر تجربه شکستهای پی در پی
10. احساس بی کفایتی به خاطر نداشتن مهارت های لازم در حل مساله
11. احساس مورد استهزا واقع شدن کودک توسط دیگران بالاخص اعضای خانواده
12. به حساب نیاوردن کودک در مسافرت ها و مهمانی ها
13. مطرح کردن عیوب کودک جلوی دیگران که باعث ایجاد حس شرمساری در او شود.
14. داشتن انتظارات غیر واقع بینانه از کودک که او توانایی انجام آن را ندارد.
15. کودکی که مورد سو استفاده جسمی و جنسی واقع شده است.
16. توانایی های کودک را بیش از اندازه بزرگ نشان دادن در حالیکه او در صحنه عمل خلاف آن را ببیند.
17. بزرگ شدن نزد نامادری یا ناپدری که سبک زندگی آزارگر دارند
راه های درمان احساس حقارت در کودکان
افرادی نظیر والدین، مراقبین و معلمان که کودک بیشترین اوقات خویش را با آنها می گذراند، نقش به سزایی در روند درمان احساس حقارت کودکان دارد، ایفا می کنند. مهم ترین شیوه درمانی مقابله با احساس حقارت، خشکاندن ریشه احساس حقارت است. بزرگسالانی که با کودک اوقات بیشتری صرف می کنند می بایست که بارها و بارها ریشه ها و دلایل را بررسی کنند و درصدد برطرف کردن آنها برآیند.
اقداماتی که بزرگسالان می توانند انجام دهند:
1. عوارض جسمانی را برطرف کنید.
شما والد عزیز در صورتی که می توانید عوارض جسمانی را برطرف کرد، می بایست این کار را انجام دهید. به عنوان مثال می شود با یک سری جراحی یا خرید یک سری ابزار کمکی نظیر سمعک، عینک و … تا حدودی نقص شنوایی و بینایی را برطرف کرد.
اگر هیچ اقدام درمانی امکان پذیر نبود تلاش کنید تا فرزند دلبند خود را با مساله اش، آشتی دهید. و به او یاری رسانید تا مساله جسمانی خود را بپذیرد. برای او توضیح بدهید که او انسان ارزشمندی است. حتی اگر از بعد ظاهری کاستی ای در جسم او پدیدار باشد؛ می تواند اگر مهارت هایی که ضروری است را در زندگی بیاموزد و با همان کاستی یک زندگی کارآمد داشته باشد.
از طرف دیگر شما والد عزیز می بایست یک سری مهارت ها را خودتان بیاموزید. یا به سایر اعضای خانواده یاد بدهید تا با کودکی که با آسیب جسمانی مواجه است برخورد مناسبی داشته باشند؛ تا او را با دیده تحقیر و ترحم ننگرند. بلکه در راستای توانمند سازی و خوداتکایی او گام بردارند.
همچنین وقتی با فرزند خویش در اجتماع حضور پیدا می کنید با رفتار توامان با احترام به فرزند خویش، نحوه ارتباط با یک کودک آسیب دیده را به همگان بیاموزید. به فرزند خویش بردباری، مبارزه جویی با ضعفها و توانایی حل مساله را بیاموزید.
2. به جنبه های عاطفی و روانی توجه کنید.
شما مراقب کودکی که احساس حقارت دارد می بایست پس از شناسایی علل احساس حقارت، به جنبه های عاطفی و روانی توجه کنید. شما همچنین می بایست سایر کودکانی را که با نقیصه بیشتری مواجه هستند و توانسته اند با آن کنار بیایند و زندگی کارآمدی داشته باشند را به عنوان اسوه مثال بزنید. اما این کار تا جایی می بایست انجام شود که کودک فکر نکند دارد قیاس گرفته می شود و بر احساس خود کم بینی اش افزوده شود.
عزت نفس کودکتان را با تحسین و تشویق ارتقا دهید. همچنین به فرزند خویش مسئولیت بسپارید. هر چه به فرزند خویش کار و مسئولیت متناسب با توانمندی اش بسپارید، حس ارزشمندی در او ارتقا می یابد.
تا جایی که می توانید به کودک حس امنیت و اعتماد بدهید و به او بگویید که اگر مهارتهای لازم را بداند، در زندگی اش پیشرفت کند. اما توجه داشته باشید که در این کار افراط نکنید زیرا او به تلقین دائم شما وابسته خواهد شد.
شما والد عزیز می بایست به کودک مفهوم شکست را بیاموزید تا انتظار نداشته باشد همواره به نتیجه دلخواهش دست یابد. همچنین اگر هم با تمامی پشتکاری که نشان داد و به نتیجه نرسید، او را به خاطر پشتکارش تحسین کنید. برخی از کودکان که احساس حقارت دارند، تمایل زیادی به خودنمایی از خود نشان می دهند. در صورت مواجه شدن با این موضوع آن را تعدیل کنید.
3. به جنبه های اجتماعی توجه کنید.
شما والدین کودکی که احساس خود کم بینی دارد می بایست پس از شناسایی علل احساس حقارت، به جنبه های اجتماعی هم توجه کنید. تلاش کنید به گونه ای کودک را وارد جمع کرده و شرم و احساس گناه کودک را از بین ببرید تا او بتواند در جمع ابراز وجود کند. مثلا وقتی کودکتان وارد جمعی می شود که شما در آن حضور دارید با صدای بلند به او سلام کنید و از او بخواهید تا نزد شما بیاید و کنار شما بنشیند. همچنین اگر در جمع توانست تعامل خوبی با دیگران برقرار کند، حتما او را تشویق کنید.
همچنین زمینه سازی هایی داشته باشید که کودک در زمینه ارتباط با دیگران موفق شود. به دلیل اینکه کودک همواره از بزرگسالان الگوبرداری می کند تلاش کنید تا روابط خود را مناسب سازی کنید تا او بتواند نحوه تعامل اجتماعی را از شما بیاموزد.
هرگز در جمع نقص جسمانی و اشتباهات رفتاری کودک را به رخ او نکشید بلکه اگر نیاز به تذکری وجود دارد حتما این کار را در خفا انجام دهید. کانون خانه را از تنش و درگیری برهانید تا کودک بتواند با آرامش در راستای یادگیری مهارتهای اجتماعی گام بردارد.
4. به جنبه های اقتصادی توجه کنید.
اگر از لحاظ معیشت خانواده در مضیقه هستید، این موضوع را مدام در مقابل کودکتان مطرح نکنید. علاوه بر اینکه تلاش می کنید به کودک خود مدیریت اقتصادی را بیاموزید اما طعم فقر را به او نچشانید. زیرا آثار سویی که طعم فقر در خاطر کودک ایجاد می کند در دوره بزرگسالی، به سختی قابل جبران است.
کودک خردسال تنها از دو طریق می تواند مفهوم فقر را بشناسد: یکی از طریق شکوه والدین و دیگری قیاس زندگی خود با سایر آشنایانی که با آنها رفت و آمد دارد. بنابراین تلاش کنید (بالاخص در دوره مدرسه) با مدیریت اقتصادی کودک را از لحاظ خوراک و پوشاک حتی تا حد متوسط هم شده تامین کنید تا از احساس حقارت اش در مقابل سایر همسالان کاسته شود. علاوه بر اینکه تلاش خود را جهت تامین رفاه خانواده به کار می گیرید، به کودک توضیحاتی جهت نحوه تامین معاش خانواده بدهید. به او بگویید که تمام تلاش خود را برای تامین خواسته های او می کنید اما گاها وضعیت به گونه ای رقم می خورد که امکان برآورد خواسته هایش را ندارید.
همچنین به فرزند خویش خاطر نشان کنید معیار ارزشمندی او به واسطه داشتن خوراک، پوشاک و اسباب بازیهای متعدد نیست بلکه ارزشمندی او به واسطه شخصیت و ویژگیهای منحصر به فرد اوست که می تواند نزد همسالان، او را شاخص کند.
توصیه هایی به والدین در مورد خود کم بینی کودک
- اگر در تعامل با کودک همواره از خشونت استفاده کرده اید، روند خود را تغییر دهید و از او دلجویی کنید.
- اگر نیازهای کودک را سرکوب کرده اید، ضمن دلجویی در صورت امکان درصدد جبران برآیید.
- اگر دائم از کودک انتقاد می کردید، از این روند دست بردارید و آن را تبدیل به تذکر ملایم در موقعیت مناسب کنید که معمولا در خفا بهترین موقعیت است.
- از اهانت چه کلامی و چه عملی خودداری کنید و اگر سهوا مرتکب آن شدید حتما از کودک دلجویی کنید.
- از امر و نهی زیاد بپرهیزید. ضرورت دارد والدین مقتدرانه چارچوب های درون خانواده و بیرون از خانواده را مطرح کنند اما سرزنش و امر و نهی زیاد، حس ناتوانی و بی ارزشی را در کودک افزایش می دهد.
- تصویر صحیحی از توانایی ها و ضعف فرزند خویش در اختیار او بگذارید که با همین تصویر واقع بینانه برای خانواده و دوستان جذاب است.
- در بحث های خانوادگی و جمعی، کودکان را مشارکت دهید و از آنها هم نظرخواهی کنید.
- علاوه بر اینکه با کودکی که احساس حقارت دارد همدلی می کنید، همدلی را به کودک خویش بیاموزید.
