کودک آزاری: انواع و نشانه‌ها + پیامدها و روش درمان

کودک آزاری، طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی، به هرگونه آسیب یا تهدیدی که سلامت جسم و روان یا سعادت و رفاه کودک را برهم زند، اطلاق می‌شود. انواع کودک آزاری شامل جسمی، روانی (عاطفی)، جنسی و غفلت است. از نشانه های کودک آزاری می‌توان به موارد شایع مثل ضرب و شتم تا ترس شدید از بزرگسالان، انزوا، پرخاشگری یا افت تحصیلی اشاره کرد. پیامدهایاینت موضوع در صورت عدم مداخله به‌موقع، می‌تواند به اختلالات روانی، مشکلات ارتباطی، کاهش اعتماد به نفس و حتی آسیب‌های جدی در بزرگسالی منجر شود.

در ادامه این مطلب از بلاگ مامانی نو از دیدگاه خانم دکتر کوثر یاوری روانشناس کودک به معرفی نشانه ها و علل و روش های مواجهه و درمان با آسیب می‌پردازیم، با ما همراه باشید!

کودک آزاری چیست؟

به رفتارهای نادرستی که به شکل آزار جسمی، جنسی و عاطفی به کودک تحمیل می‌شود، کودک آزاری گفته می‌شود.

در علوم رفتاری و روان‌پزشکی، کودک‌ آزاری به هرگونه رفتار، گفتار، بی‌توجهی یا اقدامی گفته می‌شود که سلامت جسمی، روانی یا اجتماعی کودک را تهدید کند. این رفتارها می‌توانند عمدی یا ناشی از غفلت باشند و موجب آسیب‌های فیزیکی، روانی، جنسی یا محرومیت از نیازهای اساسی زندگی کودک شوند.

تعریف سازمان جهانی بهداشت از کودک آزاری

برای پاسخ دقیق به پرسش «کودک آزاری چیست»، سازمان جهانی بهداشت (WHO) آن را «هرگونه آزار جسمی و یا روانی، سوءاستفاده جنسی، بی‌توجهی یا استثمار تجاری و دیگر اشکال بهره‌کشی” تعریف می‌کند که به سلامت، بقا، رشد یا کرامت کودک آسیب می‌زند. این تعریف علمی بر همه اشکال خشونت، چه در محیط خانه، چه در جامعه، تأکید دارد.

تعریف کودک آزاری در قانون

در قوانین بسیاری از کشورها، از جمله قانون حمایت از کودکان و نوجوانان در ایران، کودک‌ آزاری را به هرگونه صدمه جسمی، روانی یا اخلاقی، محدود کردن غیرقانونی، بی‌توجهی عمدی به نیازهای اساسی و حتی بهره‌کشی اقتصادی از کودک تعریف می‌کند.

انواع کودک آزاری

متخصصان پنج نوع اصلی برای این مشکل در نظر گرفته‌اند که شامل کودک آزاری جسمی، عاطفی، جنسی، پزشکی و بی‌توجهی است.

روانشناسی کودک آزاری نشان می‌دهد که این پدیده ابعاد گسترده و پیچیده روانی و اجتماعی را در بر دارد که شناخت آن در پیشگری و درمان بسیار مؤثر است:

1. کودک آزاری جسمی

یکی از رایج‌ترین انواع کودک آزاری، آسیب‌رساندن عمدی به بدن کودک است که شامل کتک‌زدن شدید، سوزاندن، تکان‌دادن خشن یا هرگونه صدمه فیزیکی دیگر می‌شود. این نوع آزار نه‌تنها آثار جسمی، بلکه پیامدهای روانی طولانی‌مدت بر کودک دارد.

تأثیر کودک‌آزاری جسمی بر کودک

در ابعاد رشدی و شناختی، تأثیر کودک آزاری جسمی می‌تواند باعث تأخیر در رشد زبانی و حرکتی، مشکلات توجه و حافظه و کاهش عملکرد تحصیلی شود.

نشانه‌های آزار جسمی کودک

والدین و مراقبان باید به نشانه های این آسیب حساس باشند. این نشانه‌ها می‌تواند شامل کبودی‌های مکرر، سوختگی‌های غیرقابل توجیه، ترس شدید از والدین یا مراقبان، پرخاشگری یا گوشه‌گیری ناگهانی باشد.

2. کودک آزاری روانی یا عاطفی

در روانشناسی، کودک‌ آزاری عاطفی شامل رفتارهایی است که عزت‌نفس و احساس امنیت کودک را تضعیف می‌کند؛ مانند تحقیر مداوم، تهدید، طرد، بی‌توجهی به نیازهای هیجانی و ایجاد انواع ترس در کودکان.

این نوع اغلب بدون آثار جسمی اما با پیامدهای عمیق روانی مثل اضطراب، افسردگی و اختلال در شکل‌گیری شخصیت همراه است.

 نشانه‌ها و علائم آزار عاطفی کودک

در بسیاری موارد، نشانه کودک آزاری عاطفی با تغییرات رفتاری قابل تشخیص است؛ از جمله گوشه‌گیری، پرخاشگری غیرمعمول، اضطراب شدید، شب‌ادراری، افت تحصیلی و ترس دائمی از والدین یا پرستار.

3. سوء استفاده جنسی یا کودک آزاری جنسی

این نوع آزار شامل هرگونه تماس، رفتار یا بهره‌کشی جنسی از کودک است که رشد سالم جسمی و روانی او را مختل می‌کند. آثار کودک آزاری بر کودکان در این حوزه می‌تواند شامل آسیب‌های روانی عمیق، احساس شرم و گناه، مشکلات اعتماد و خطر اختلال استرس پس از سانحه باشد.

نشانه‌ها و علائم آزار جنسی کودک

برخی از نشانه های کودک آزاری جنسی شامل درد یا خونریزی ناحیه تناسلی، اجتناب از حضور در مکان‌های خاص، ترس از افراد مشخص، رفتارهای جنسی نامتناسب با سن و تغییرات ناگهانی و ایجاد اختلال در خواب کودکان و اشتها هستند.

4. کودک آزاری پزشکی

این نوع شامل اقدام‌های عمدی برای ایجاد یا تشدید بیماری در کودک یا گزارش ساختگی بیماری به پزشک است که با هدف جلب توجه یا دستکاری شرایط انجام می‌شود (سندرم مونشهاوزن). خطرناک‌ترین نوع کودک‌آزاری همین نوع است چون می‌تواند منجر به آسیب‌های جدی یا حتی مرگ شود.

5. غفلت و بی توجهی به کودک

یکی از شایع‌ترین نوع کودک آزاری غفلت و بی‌توجهی است که حتی از والدین به‌اصطلاح دلسوز نیز گزارش می‌شود. وقتی والدین یا پرستار از تأمین نیازهای اساسی کودک مانند تغذیه، بهداشت، مراقبت پزشکی و امنیت روانی غافل هستند، در واقع موجب آزار کودک می‌شوند.

نشانه‌ها و علائم غفلت از کودک

برخی نشانه های کودک آزاری در قالب غفلت شامل سوءتغذیه، لباس‌های نامناسب با فصل، غیبت‌های مکرر از مدرسه، بی‌توجهی به مراقبت‌های پزشکی و فقدان نظارت والدین است.

علت کودک آزاری

در روانشناسی و علوم رفتاری، بررسی ریشه‌های این پدیده اهمیت زیادی دارد، زیرا شناخت علت کودک آزاری می‌تواند در پیشگیری و مداخله مؤثر باشد. عوامل متعددی در بروز این امر نقش دارند که اغلب به ترکیبی از شرایط فردی، خانوادگی و اجتماعی برمی‌گردد.

1. سابقه کودک‌ آزاری

پژوهش‌ها نشان می‌دهند افرادی که خود قربانی کودک آزاری بوده‌اند، در بزرگسالی بیشتر در معرض انجام رفتارهای مشابه قرار می‌گیرند. این چرخه خشونت، در صورت عدم مداخله روان‌شناختی و آموزش مناسب، می‌تواند از نسلی به نسل دیگر منتقل شود.

2. نداشتن آگاهی از چگونگی مراقبت از کودکان

یکی از عوامل مهم بروز خشونت خانگی، ناآگاهی والدین از نیازهای رشدی کودکان است. والدینی که مهارت‌های فرزندپروری، ارتباط مؤثر و مدیریت رفتار را نمی‌دانند، ممکن است به‌طور ناخواسته مرتکب کودک‌ آزاری شوند.

3. احساس خشم

در بسیاری از موارد، کودک آزاری نتیجه کنترل‌نشدن هیجانات منفی والدین است. خشم شدید، فشارهای اقتصادی یا استرس‌های مزمن ممکن است باعث واکنش‌های تند، تنبیه بدنی یا توهین به کودک شود.

4. بیماری‌های روانی درمان‌نشده

اختلالات روانی مانند افسردگی شدید، اختلال شخصیت، اعتیاد یا روان‌پریشی در والدین در صورت عدم درمان، می‌توانند توانایی والد برای مراقبت ایمن از کودک را مختل کنند و زمینه کودک‌آزاری را افزایش دهند.

علائم و نشانه های کودک آزاری

نشانه‌های این آسیب می‌تواند جسمی مثل کبودی و شکستگی‌های مکرر یا روحی و رفتاری مثل گوشه‌گیری، پرخاشگری یا ترس شدید باشد.

شناخت به‌موقع علائم و نشانه‌های کودک آزاری برای والدین، معلمان و پزشکان ضروری است، چون شناسایی زودهنگام می‌تواند از تداوم آسیب جلوگیری کند:

• علائم سوء‌استفاده جسمی: زخم و کبودی‌های مکرر، شکستگی‌های بدون دلیل واضح و ترس از نزدیک شدن به والد یا پرستار.
• علائم سوء‌استفاده عاطفی: نشانه‌های کودک آزاری در شکل روانی شامل گوشه‌گیری یا پرخاشگری، اضطراب شدید و افت تحصیلی.
• علائم بی‌توجهی به کودک: ظاهر نامناسب مثل لباس‌های کثیف و نامرتب، سوءتغذیه یا عدم درمان بیماری‌های ساده و مواردی امثالهم.
• علائم سوء‌استفاده جنسی: در کودک آزاری جنسی با نشانه‌هایی مثل اجتناب از حضور در مکان‌های خاص یا رفتارهای جنسی فراتر از سن مواجهه هستیم.

عوارض و پیامدهای کودک آزاری

کودک آزاری از هر نوعی که باشد: جسمی، روانی یا غفلت و بی‌توجهی، اثرات عمیقی دارد که بدون درمان می‌تواند تا بزرگسالی ادامه پیدا کند.

1. مشکلات جسمی

کودکانی که تجربه آزار جسمی و تنبیه دارند، ممکن است با صدمات جدی مانند تأخیر در رشد، ضعف سیستم ایمنی و حتی بیماری‌های مزمن روزگار بزرگسالی را بگذرانند.

2. مشکلات روانی

اضطراب، افسردگی، اختلال استرس پس از سانحه و کاهش اعتمادبه‌نفس از مهم‌ترین عوارض روانی کودک‌ آزاری هستند.

3. ترومای دوران کودکی

قرار گرفتن مداوم در معرض خشونت منجر به ترومای پیچیده شده و در بزرگسالی با اختلال تنظیم هیجان، روابط ناسالم و حتی اختلالات جسمی بروز کند.

4. مشکلات اجتماعی

تجربه کودک آزاری احتمال ترک تحصیل، بیکاری یا حتی درگیری با قانون را در آینده افزایش می‌دهد.

5. مشکلات رفتاری

رفتارهای پرخاشگرانه، فرار از خانه، مصرف مواد و اختلالات شخصیتی از جمله مواردی است که کودک برای مقابله با درد روانی ناشی از آزار از خود بروز می‌دهد.

عوامل خطر کودک آزاری

برای پیشگیری و مداخله مؤثر لازم است که عوامل خطر شناسایی شوند. عوامل خطر کودک‌ آزاری ترکیبی از شرایط فردی، خانوادگی و اجتماعی هستند که احتمال بروز آزار را افزایش می‌دهند.

سابقه آزار در دوران کودکی والدین، اختلالات روانی درمان‌نشده یا مصرف مواد، فشارهای شدید اقتصادی و بیکاری از مهم‌ترین عوامل‌اند. شناسایی این عوامل به متخصصان و والدین کمک می‌کند مداخله پیشگیرانه موثر داشته و چرخه خشونت را متوقف کنند.

باورهای غلط در خصوص کودک‌آزاری

باورهای غلط مثل اینکه فقط خشونت فیزیکی کودک آزاری به‌حساب می‌آید، باعث می‌شود که در خیلی از مواردی مثل آزارهای جنسی و رفتاری که تاثیر عمیقی بر زندگی افراد دارند، پنهان بمانند.

بسیاری از باورهای نادرست درباره کودک آزاری مانع شناسایی، گزارش و مداخله صحیح می‌شوند؛ شفاف‌سازی این اشتباهات باعث افزایش حساسیت جامعه و حفاظت بهتر از کودکان می‌شود.

1. کودک‌آزاری فقط رفتار خشونت‌آمیز است

کودک‌ آزاری فقط ضرب و جرح نیست بلکه غفلت، آزار عاطفی، استثمار و سوء‌استفاده جنسی مصداق کامل این عمل است.

2. صرفا والدین بد از فرزندان خود سوءاستفاده می‌کنند

بسیاری از آزارها ناشی از استرس، بیماری روانی یا ناآگاهی است تا لزوماً «بدذات» بودن.

3. کودک‌آزاری در خانواده‌های خوب اتفاق نمی‌افتد

ثروت یا ظاهر خانواده تضمین‌کننده رفتار سالم نیست، اما کودک آزاری در خانواده‌هایی با ظاهر متعارف پنهان می‌ماند.

4. کودک‌آزاران اغلب غریبه هستند؟

خیر، در واقع بیشتر موارد کودک آزاری توسط کسانی انجام می‌شود که کودک آنها را می‌شناسد و به آنها اعتماد دارد.

5. کودکان بدسرپرست همیشه به فردی بدرفتار تبدیل می‌شوند

تجربه کودک آزاری ریسک را بالا می‌برد اما سرنوشت قطعی نیست! مداخلات زودهنگام، حمایت اجتماعی و روان‌درمانی می‌توانند آسیب‌پذیری را کاهش داده و مسیر رشد سالم را بازگردانند.

چطور به عنوان والد رفتارهای نادرست خود را تشخیص دهیم؟

تشخیص به موقع رفتارهای نادرست والدین نقش مهمی در پیشگیری از کودک‌ آزاری دارد. والدین باید به نشانه‌هایی که ممکن است به آسیب جسمی یا روانی کودک منجر شود، حساس باشند.

• ناتوانی در کنترل خشم: فریاد زدن یا تنبیه بدنی مکرر نشانه مشکل در مدیریت هیجانات.
• جدایی عاطفی از کودک: بی‌توجهی به احساسات کودک مصداق کامل این موضوع است.
• ناتوانی در تامین نیازهای روزمزه کودک: عدم توجه به تغذیه، بهداشت، خواب یا تحصیل کودک تعبیر دیگری از آسیب است.
• ابراز نگرانی دیگران: بازخورد و هشدار اطرافیان درباره نحوه رفتار با کودک، می‌تواند علامت هشداردهنده برای کودک‌ آزاری باشد.

روش های پیشگیری از کودک آزاری

بخشی از روش‌های پیشگیری از کودک‌ آزاری شامل آموزش والدین، افزایش آگاهی، ایجاد محیط ایمن، توجه و محبت به کودک، پرهیز از خشونت، مراقبت از مراقبان، آموزش امنیت آنلاین و مراجعه به متخصصان برای حمایت و حفاظت از کودک است.

پیشگیری از کودک آزاری نیازمند آگاهی، آموزش و همکاری همه‌جانبه والدین، مراقبان، نهادهای اجتماعی و خود کودکان است. در ادامه، به مهم‌ترین راهکارهای پیشگیری از این آسیب می‌پردازیم.

1. آموزش والدین

آموزش مهارت‌های کنترل خشم، حل تعارض و مدیریت استرس نقش مهمی در جلوگیری از کودک آزاری دارد.

2. افزایش آگاهی در مورد کودک آزاری

برگزاری کارگاه‌ها، کمپین‌های رسانه‌ای و آموزش در مدارس برای آگاهی عمومی در این موضوع اهمیت بالایی دارد.

3. ایجاد محیط‌های ایمن برای کودکان

محیط‌ خانه، مدرسه و مراکز نگهداری باید از نظر فیزیکی و روانی امن باشند تا احتمال کودک آزاری به صفر رسد.

4. تشویق به ارتباط درست بین کودکان و بزرگسالان

ایجاد فضای گفت‌وگو و اعتماد متقابل بین کودک و والدین یا مراقبان باعث می‌شود کودک در صورت مواجهه با کودک آزاری، راحت‌تر صحبت کند.

5. محبت و توجه به کودک

کودکانی که محبت دریافت می‌کنند، کمتر در معرض کودک آزاری قرار می‌گیرند.

6. پرهیز از واکنش‌های خشن

والدین باید از تنبیه‌های شدید و تحقیر کودک اجتناب کرده و به جای آن از روش‌های تربیتی درست و سازنده استفاده کنند.

7. نظارت و مراقبت: مراقب مراقبان فرزند خود باشید

بررسی تعاملات کودک با پرستار و توجه به نشانه‌های نگران‌کننده ضروری است.

8. به کودک نه گفتن را بیاموزید

آموزش مهارت نه گفتن به کودک در برابر موقعیت‌های خطرناک، یکی از راه‌های مؤثر پیشگیری از کودک آزاری است.

9. آموزش امنیت آنلاین

آموزش نحوه استفاده امن از اینترنت، شناسایی خطرات و گزارش موارد مشکوک بسیار مهم است.

10. ارتباط با جامعه

تعامل با نهادهای حمایتی، مدارس، مراکز مشاوره و سازمان‌های اجتماعی می‌تواند در شناسایی و پیشگیری از کودک آزاری مؤثر باشد.

11. شناخت کودک و نیازهای او

هر کودک ویژگی‌ها و نیازهای خاص خود را دارد؛ شناخت این نیازها به والدین کمک می‌کند تا رفتارهای مناسب‌تری داشته باشند.

12. یادگیری مهارت‌های تربیت فرزند

والدین باید مهارت‌های تربیت فرزند مانند گوش دادن فعال، تشویق، تعیین مرزها و تربیت مثبت برای مقابله با کودک آزاری بیاموزند.

13. مراقبت از خود

والدینی که از سلامت روانی و جسمی خود مراقبت می‌کنند، بهتر می‌توانند از کودک خود محافظت کنند.

14. کمک گرفتن از روانشناس و متخصص

در صورت مشاهده نشانه‌های کودک آزاری یا مشکلات رفتاری در کودک، مراجعه به روانشناس ضروری است.

روش های درمان قربانیان کودک آزاری

کودک آزاری یکی از شدیدترین آسیب‌های روانی و اجتماعی است که می‌تواند اثرات بلندمدت و گاه مادام‌العمر بر سلامت روانی، رفتاری و جسمی فرد بگذارد. قربانیان کودک آزاری در بیشتر موارد دچار اختلالات اضطرابی، افسردگی، اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)، مشکلات ارتباطی و حتی اختلالات شخصیتی می‌شوند. در ادامه، به مهم‌ترین روش‌های درمانی برای قربانیان این آسیب می‌پردازیم:

روان درمانی

گفت‌و‌گو یا به عبارتی‌دیگر روان درمانی یکی از مؤثرترین روش‌ها برای کمک به قربانیان کودک آزاری است. با گفت‌وگو می‌توان احساسات سرکوب‌شده، ترس‌ها، خاطرات دردناک و باورهای منفی ناشی از این اتفاق تلخ شناسایی و پردازش شوند.

درمان شناختی – رفتاری

این روش بر تغییر افکار منفی و رفتارهای ناسازگار که در اثر کودک آزاری شکل گرفته‌، تمرکز دارد. با درمان شناختی- رفتاری کودک باورهای اشتباه مانند “من مقصرم” یا “من بی‌ارزشم” را اصلاح کرده و مهارت‌های مقابله‌ای سالم را می‌آموزد.

چگونه می‌توان به کودک بدسرپرست کمک کرد؟

کودک بدسرپرست که در معرض کودک آزاری قرار دارد یا از مراقبت‌های مناسب محروم است، نیازمند حمایت چندجانبه است:

• ایجاد محیط امن 
• حمایت عاطفی 
• کمک گرفتن از یک متخصص 
• آموزش مهارت‌های زندگی 
• تقویت ارتباط با جامعه

سوالات متداول در خصوص کودک آزاری

در این بخش به سوالات پرتکرار در رابطه با این موضوع پاسخ می‌دهیم:

کودک آزاری به چه معناست؟

به هر نوع رفتار خشونت‌آمیز، تهدیدکننده یا غفلت‌آمیز از سوی بزرگسالان نسبت به کودکان کودک آزاری گفته می‌شود.

منظور از کودک آزاری مدرن چیست؟

اشکال جدیدی از این آسیب که در فضای مجازی صورت می‌گیرد مثل سوءاستفاده آنلاین، بی‌توجهی دیجیتال و فشارهای روانی ناشی از دنیای وب، به نام کودک آزاری مدرن معرفی می‌شوند.

چند نوع کودک آزاری وجود دارد؟

پنج نوع اصلی کودک آزاری عبارتند از: جسمی، روانی (عاطفی)، جنسی، پزشکی و غفلت یا بی‌توجهی. هر یک می‌تواند به‌تنهایی یا همراه با دیگری رخ دهد.

چه عواملی باعث کودک آزاری می‌شوند؟

شایع‌ترین عوامل کودک آزاری شامل: مشکلات روانی والدین، اعتیاد، فقر، سابقه این  آسیب در خانواده، استرس شدید و نبود آموزش‌های تربیتی مناسب.

آیا تنبیه بدنی (کتک زدن) کودک‌آزاری محسوب می‌شود؟

بله، تنبیه بدنی نوعی کودک آزاری جسمی است که می‌تواند آسیب‌های روانی و جسمی جدی به کودک وارد کند.

اثرات و پیامدهای کودک آزاری در بزرگسالی کدامند؟

آسیب های این موضوع می‌تواند منجر به افسردگی، اضطراب، اختلالات شخصیتی، مشکلات ارتباطی و حتی رفتارهای پرخطر در بزرگسالی شود.

چگونه می توان به کودکی که مورد آزار و اذیت قرار گرفته کمک کرد؟

برای کمک به قربانی کودک آزاری، باید ابتدا محیط امنی برای او فراهم کرد، سپس با حمایت عاطفی، مراجعه به روانشناس کودک و اطلاع‌رسانی به نهادهای حمایتی، روند درمان و بازسازی روانی او را آغاز نمود.

منبع: my.clevelandclinic, mayoclinic

دوره طلایی تربیت جنسی